Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық адам құқықтарын бұзудың ең көп таралған түрлерінің бірі. Жыл сайын мыңдаған әйел мен балалар отбасындағы зорлық-зомбылықтың құрбаны болады. Бұл проблема мемлекет пен жалпы қоғам тарапынан елеулі назар аударуды талап етеді.
Жаза күшейтіле береді
Қазақстан соттары тұрмыстық зорлық-зомбылық жәбірленушісіне физикалық немесе психикалық азап шеккені үшін жауапкершілікті белгілейтін заңнаманы ескере отырып, тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы істерді қарайды. Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа байланысты қылмыстар жасағаны үшін жазалар келтірілген зиянның ауырлығына, сондай-ақ балаға немесе жүкті әйелге қатысты зорлық-зомбылық жасалғанына байланысты күшейтілуі мүмкін.
Қылмыстық кодекстің 121-бабына сәйкес жақын адамдарға, сондай-ақ бұрынғы жұбайларына немесе жұбайларына қатысты физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылық жолымен жеке адамның денсаулығына жеңіл зиян келтіру немесе қадір-қасиетін қасақана қорлау қылмыстық жауаптылыққа әкеледі. Мұндай қылмыс үшін айыппұл, қоғамдық жұмыстар, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу немесе үш жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазалар тағайындалуы мүмкін.
Егер денсаулыққа келтірілген зиян ауыр болса, онда жаза 10 жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейін күшейтілуі ықтимал. Егер жүкті әйелге немесе балаға қатысты зәбір жасалса, онда жаза 15 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Бұдан басқа, Қазақстан заңнамасы тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін әкімшілік жауапкершілікті көздейді. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 653-бабына сәйкес жақын адамдарға, сондай-ақ бұрынғы жұбайларға немесе жұбайларға қатысты дене күшін қолдану биылға дейін 10-нан 20 АЕК-ке дейінгі мөлшерде әкімшілік айыппұл салуды көздеді (АЕК-ең төменгі еңбекақы мөлшері).
Осы жылғы 1 шілдеден бастап тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтетін заңнамаға түзетулер күшіне енді. Бұл Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өткен жылғы Жолдауында «дебоширлердің жазасыздығы олардың қолдарын шешіп, құрбандарын іс жүзінде қорғансыз қалдырады» деген пәрменінен кейін іске асты.
Соңғы екі жарым жылда үй агрессорлары 300 кісі өліміне, 878 ауыр және 808 орташа денсаулыққа зиян келтіруге жол берген. Осы саладағы құқық бұзушылықтар үшін 37 мыңнан астам адам әкімшілік жауапкершілікке тартылған.
Осы жылдар ішінде полицияның тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы шаралары жеткіліксіз болды. Заң отбасындағы зорлық-зомбылық жасаушыларды қатаң жазалауға мүмкіндік бермеді. Бірақ, қазір жағдай жақсы жаққа өзгеруі керек.
2023 жылғы 20 сәуірде Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ӘҚБтК мен қылмыстық кодекске тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтетін түзетулер қабылданды. Негізгі жаңалық мынада: енді хаттама жасау үшін зорлық-зомбылық құрбанының мәлімдемесі міндетті емес. Куәгерлердің, көршілердің айғақтары, бейнебақылау камералары мен DVR жазбалары жеткілікті болады және сот түпкілікті шешім қабылдайды.
Көптеген себептерге байланысты полиция шақырылғаннан кейін тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендер агрессорларға арыз жазудан бас тартады. Олар өз әрекеттері үшін ешқандай жаза алмай, оңай құтылатын еді. Елімізде 2022 жылы осындай 70 мыңнан астам жағдай тіркелген. Ең қауіптісі, көбінесе полиция кеткеннен кейін жанжал күшейіп, одан да ауыр зардаптарға әкеледі.
Дабыл ескерусіз қалмайды
Енді тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы кез-келген сигнал құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалмайды. Сонымен қатар, жаңа ережелерге сәйкес, сотта құқық бұзушының тек бір рет татуласу мүмкіндігі болады. Отбасылық жанжал үшін агрессорға ескертіледі немесе бес тәулікке, ал заңсыз әрекеттер қайталанған жағдайда ол 10 тәулік қамауға алынады. Ұрып-соқса 10 тәулікке қамалса, қайталанған жағдайда – 20 тәулік көзделген. Денсаулыққа жеңіл зиян келтіргені үшін 15 тәулік қамауға алу, осындай құқыққа қайшы әрекеттерді қайталағаны үшін 25 тәулік қамауға алу жауапкершілігі көзделген.
Бұрын соттар көбіне екі-бес күнге қамауға алу туралы шешім шығаратын. 10-15 тәуліктің максималды мерзімі дебоширге сирек тағайындалды. Енді Әкімшілік кодексте әкімшілік қамауға алуға қатысты тиісті баптардан мұндай мүмкіндік алынып тасталды, яғни соттар агрессорларға бұдан былай қысқа мерзім бере алмайды.
Қамауға алу мерзімдерін арттырудан басқа, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қоғамдық жұмыстарды тағайындау мәселесі пысықталуда.
Осы жаңалықтардың ең бастысы, отбасында зорлық-зомбылық жасайтындар өздерінің жазасыздығын сезіне алмайды. Олар енді әрбір әрекеті үшін жауапты болады.
Учаскелік инспекторға – ерекше жауапкершілік
Жауапкершілікті қатаңдату алдын алу шаралары күшейтілген жағдайда әлдеқайда тиімді болады. Бұл туралы президент Тоқаев осы жылдың 30 маусымында өткен ІІМ алқасының отырысында айтты.
– Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша жұмыстың тиімділігін арттыруға ерекше назар аудару қажет. Мұнда басты роль учаскелік полиция инспекторларына беріледі. Тәжірибе көрсеткендей, уақытылы шаралар қабылдау кезінде отбасылық және тұрмыстық қақтығыстар негізінде жасалған қылмыстардың көпшілігін болдырмауға болады. Сондықтан қоғам бізден отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл бойынша тиімді және жоспарлы жұмыс күтеді, – деп атап өтті Мемлекет басшысы.
Заңнамаға өзгерістер енгізумен және отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық қорғау органдарының жұмысын күшейтумен қатар, мемлекет агрессорлардың әрекеттерінен зардап шеккендерге көмек көрсету бойынша шаралар қабылдап жатқаны маңызды.
Иә, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес және осындай құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі кешенді шаралар міндетті түрде өз тиімділігін көрсетеді. Отбасындағы ұрып-соғу мен зорлық-зомбылықтың әрбір жағдайының артында адамдардың өмірі, денсаулығы тұр.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті күшейту – бұл проблемамен күресудегі маңызды қадам. Алайда, көп жағдайда жәбірленушілер бұзақының кек алуынан қорқып немесе сот төрелігі жүйесіне сенімсіздігінің салдарынан құқық қорғау органдарынан көмек сұрамайтынын ескеру қажет.
Сондықтан тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатудан басқа, бұл құбылыстың алдын алу және алдын алу бойынша жұмыс жүргізу қажет. Қазақстанда бұл мәселемен айналысатын мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдар бар. Олар жәбірленушілерге құқықтық мәселелер бойынша кеңес береді және көмек көрсетеді. Сондай-ақ тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі туралы халықтың хабардарлығын арттыру үшін білім беру іс-шараларын жүргізеді.
Қорытындылай келе, тұрмыстық зорлық-зомбылық Қазақстанда мемлекет пен қоғам тарапынан назар мен күш-жігерді талап ететін күрделі мәселе болып табылады. Бұл қылмыс үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті қатаңдату – онымен күрестегі маңызды қадам. Бірақ ең маңыздысы, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Себептермен күресе отырып, ауыр салдарды болдырмау біздің ортақ міндетіміз.
Алмагүл ЕРҒАЗИЕВА,
Атырау қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған сотының судьясы
