Өлке тарихына қатысты құнды деректер табылды

XIX ғасырдың екінші ширегіндегі Ресей империясы мен Ішкі Бөкей Ордасы арасындағы саяси-экономикалық байланыстар туралы өлке тарихына қатысты құнды деректер табылды. Бұл жаңалыққа жуырда Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің «Х.Табылдиев атындағы Каспий өңірінің тарихы, археологиясы және этнологиясы» ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері Біріккен Орынбор мемлекеттік архивіндегі іссапары барысында қол жеткізді.

Аталған ғылыми-зерттеу институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Сайполла Сапановтың хабарлауынша, деректер Орынбор генерал-губернаторының канцеляриясындағы құжаттарға байланысты дайындалды. Зерттеушінің арнайы «Атырау» газеті үшін ұсынған мәліметтерін оқырман назарына қаз-қалпында ұсынуды жөн көрдік.

Өткен тарих – ұрпаққа тағылым

Бүгінде Ресейдегі Орынбор, Уфа, Астархан мемлекеттік архивтерінде Отан тарихына, оның ішінде өлкенің өткен кезеңдеріне байланысты деректер өз зерттеушілерін күтуде.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Атырауда өткен «Адал адам – Адал еңбек – Адал табыс» ІІІ Ұлттық құрылтайдың отырысында «Әр дәуірдің өз ерекшелігі бар. Әрбір тұлға өзінің көзқарасына, дүниетанымына қарай және өз қоғамының мүддесіне сәйкес елге қызмет етті. Олар, яғни, сол заманның қайраткерлері бір кездері ұстанған бағытына бола дауласса, ендігі ұрпақ кімнің ісі дұрыс, кімдікі бұрыс деп даурығып жүр. Жалпы, бұрынғы және қазіргі тарихтың түрлі кезеңдерін, тұлғаларын бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Түптеп келгенде, мұның бәрі – біздің тарихымыз. Бұл – халқымыздың жүріп өткен жолы. Сол себепті, қалай десек те, тарихымызға шынайы көзбен қарап, оны сол қалпында қабылдауымыз керек» деген болатын.

Алға қойылған осы мақсат-міндет аясында біз Біріккен Орынбор мемлекеттік архивіндегі тарих беттерін ақтардық. Нәтижесінде БОрМА (6 фонды, 19 опис, 23 іс) «О принятии мер к улучшению развития скотоводства во Внутренней Киргизской Орде» құжатында Ішкі Бөкей Ордасындағы жылқы шаруашылығын дамытуға байланысты Ресей саясаты анық көрсетілген. Сонымен бірге бұл құжаттарда Орынбор генерал-губернаторы Крыжановскийдің рапорттары, Ішкі Орда қырғыздарының жылқы тұқымын жақсарту туралы 26 тармақтан тұратын ұсыныстары, Князь Ахмед-герей Шыңғыстың 1871 жылы 15 қаңтардағы хаты және Ішкі Орда қырғыздарының (қазақтарының) жылқы саны жағынан басқалармен азды-көпті салыстырмалы тізімі, т.б. деректер жарияланған.

Осы толық тізімді оқырмандар назарына ұсынып отырмын. Мұның ішінде белгілі тұлғалар Салық Бабажанов, Шамаш Букейханов, Адиль Букейханов, Минкерей Букейханов, Арслан-герей Букейханов, Туракбай Кыдасов, Джанагир Джартиев, Мухамеджан Бекмухамедов және т.б. бар.

Тізім

Ішкі Орда қырғыздарының (қазақтарының) жылқы басының салыстырмалы саны

№	Қырғыздардың есімдері мен тұрғылықты жері	Жылқы саны	Белгілер
	Торғын бөлігінде
1	Юнус Саламатов	299
2	Мухамед -Керим Наурызбаев	350
3	Лесби Кучкупов	700
4	Данинаш Кинакербетов	115
5	Бекблулы Данисналиев	400
6	Нурмухамед Ткенбаев	180
7	Успан Бектемиров	110
8	Сулейман Кудаженов	140
9	Нурмухамед Чукиев	210
10	Длуть Базарбаев	135
11	Уаис Джанмурзин	147
12	Абдрак Джанабаев	100
13	Сирбай Кухтумин	170
14	Салават Исекенов	225
15	Тенахи Исекенов	210
16	Утм Слиаматов	162
17	Утемис Утесмин	470
18	Байдау Бикваев	120
19	Муса Байдауов	105
20	Сердахи Байсалов	120
21	Исбуль Джамгурсин	125
22	Брамь Умирзаков	130
23	Маутали Умирзаков	225
24	Сакау Джанзаков	225
25	Шабан Шаримбетов	150
26	Бижан Шабанов	400
27	Кулет Шаримбетов	165
28	Байсал Мухамедов	500
29	Айтали Кулаев	100
30	Алтыбай Кучкинов	210
31	Айтекен Тулеев	240
32	Бигей Тулеев	130
33	Алдунгар Салыков	100
34	Джембет Алдунгаров	100
35	Наурзали Салыков	350
36	Адиль Наурзалиев	240
37	Чандыр Бусталов	240
38	Акимбет Шабанов	200
39	Кучлк-гали Малтыков	100
40	Сман Джаулябаев	120
41	Балимбет Шабанов	140
42	Джуван Джитибаев	203
43	Туктабай Джитибаев
44	Байтахи Даулетбаев	220
45	Ураз Даулетбаев	200
46	Сарлыбет Тюхетов	130
47	Кутум Тубаев	121
48	Файзулла Бекбулатов	600
49	Муса Айбулатов	180
50	Алипан Джитибаев	140
51	Урунблей Байкадшев	110
52	Тауманбай Байкадашев	100
53	Бекмухамед Биктауов	110
54	Минбай Артыков	110
55	Айбулат Иделбаев	100
56	Джанбулат Айбулатов	100
	Қалмақ бөлігінде
57	Бектахан Альдажанов	150
58	Истлеу Айтуваров	520
59	Бектелеу Айтуваров	320
60	Бекнан Бабасов	220
61	Дусали Джанатаев	233
62	Куреш Бигарин	135
63	Исенбулат Саегрыков	170
64	Бигара Тюремуратов	190
65	Ширтан Джутубаев	240
66	Чукен Джутубаев	110
67	Джарасбай Мурапов	144
68	Исенгали Теляпов	150
69	Темирали Утелов	100
70	Арсланбек Ушкенов	370
71	Таумен Улекенов	150
72	Унбай Чутаев	500
73	Шамаш Букейханов	105
74	Адиль Букейханов	1000
75	Минкерей Букейханов	1900
76	Арслан-герей Букейханов
77	Салых Бабажанов	140
78	Баджаки Касымов	950
79	Чуман Касымов	100
80	Нурмухамбет Текерхадакин	140
81	Даулеть-гирей Шигаев	700
82	Айжан Шигаева вдова	100
83	Юсуф Шигаев	300
84	Айбас Бабасов	225
85	Джась Султан Чуткарин	233
	Талас бөлігінде
86	Арекей Ажев	100
87	Исбуль Ажев	151
88	Барадась Юнусов	340
89	Динишь Юнусов	161
90	Нурман Альбаев	210
91	Бегали Кельжембетов	350
92	Саргулан Нурмухамедов	100
93	Нугман Джангабаев	130
94	Арман-гали Усманов	150
95	Булан Тугем	105
96	Бикжан Сегизов	230
97	Джумахи Усманов	220
98	Джумабек Усманов	155
99	Джандасбай Джанбеков	129
100	Джулдасбай Джанбеков	180
101	Айдаучи Ураков	185
102	Кадрали Утаухиев	140
103	Исказы Куанышев	130
104	Барак Асабаев	235
105	Киндахи Утебаев	205
106	Бекмана Джумабеков	100
107	Исмамбет Кульбеков	250
108	Нурмухамед Тлесов	105
109	Удрей Каратугаев	125
110	Медет Дюсин	625
111	Ислам Янабаев	100
112	Юсбай Чуналов	172
113	Биктае Абиев	320
114	Джапар Кулабаев	150
115	Батырбек Юсуфов	120
116	Идрис Бекежанов	100
117	Ажигали Идельбаев	100
118	Исакь Саламатаев	180
119	Юсуф Байдеуов	140
120	Кахи Байдеуов	150
121	Каражау Карабатыров	150
122	Мактаска Тнахиев	450
123	Султангтрей Хансултанов	775
124	Акджан Чуткарин	256
125	Туржан Акджанов	109
126	Сапа Миргал Бексултановы	288
127	Сапа Миргал Бексултановы	288
128	Ахмедь-герей Хансултанов	100
129	Кузбакр Тличин	415
130	Истерек Барганин	105
131	Лукман Усманов	255
132	Хайрулла Габейдулла Гатаулла Габдурахман Мухамедь-гали Исенбаевы	2000
133
134
135
136
137	Чимакай Утяухиев	180
138	Джанглбай Джантыров	160
139	Альмурза Дюйсин	150
140	Юсуф Ниязов	300
141	Мекатай Ходжахмедов	125
142	Досай Чукеев	182
	Самара-Қамыш бөлігінде
143	Адаким Джумагулов	105
144	Казь Джанахиев	120
145	Мухдамурат Чнатаканов	230
146	Нурмухамед Ходжалилдиев	109
147	Камбан Буланов	115
148	Кашкан Джантериров	181
149	Мамбет Тюйгунов	140
150	Туигун Джанузаков	210
151	Карагай Чарулков	110
152	Бусургали Атиев	155
153	Кучак-гали Шигаев	210
154	Куль Инатаев	115
155	Абубекир Акбаев	103
156	Прали Исеев	290
157	Чамак Балгинбаев	103
	Нарын бөлігінде
158	Туган Утемисов	140
159	Андаулет Байдосов	135
160	Джамансарат Идельбаев	244
161	Султенген Иртаев	102
162	Тлеумбет Иртаев	250
163	Бектемир Тулесов	120
	1-ші Приморск бөлігінде
164	Кайбас Бикбаев	137
165	Карджунбай Адаев	115
166	Урке Кайбасов	100
167	Бегали Батырбеков	130
168	Умрали Тленчиев	102
169	Кунанбай Шучекин	106
170	Джумабай Айджариков	191
171	Джанами Сарыков	102
172	Токсанбай Джамгурчиев	170
173	Утек Аренжанов	109
174	Нугман Кенжегарин	100
175	Джамангар Турлыбеков	102
176	Джумаш	125
177	Мурат Джетибаев	175
178	Бейс Бюрин	190
179	Кунай Утеулиев	102
180	Даубатыр Кусанычев	185
181	Туракбай Кыдасов	300
182	Джанагир Джартиев	115
183	Мухамеджан Бекмухамедов	200

Ескерту: 1; Тағайындалған жылқылардың саны ….ордалықтарда 1864-1865 жылдары өндірілген малдарға сәйкес көрсетілген 2; Сондықтан барлық жылқыларды қайта санау Торғын ұлысында 30636 болып саналады; қалмақ – 20371; Нарын –18020; Қамыс Самарада – 25246; Талас – 29959; алғашқы Теңіз округінде – 21299; екінші Приморск округінде – 22534 және барлығы Ішкі Ордада 168 065 жылқы.
Жарамды Статтық Кеңесші (қолы).

Сайполла САПАНОВ,
тарих ғылымдарының докторы

Сәуір (2024)
Дс	Сс	Сә	Бс	Жм	Сб	Жс
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30