АЭС: бұл – біздің дамуымыз, болашағымыз!

Президент Жолдауында айтқандай, атом электр станциясын салу мәселесі бойынша жалпыұлттық референдум 6 қазанда өтеді. Бұл оқиға неғұрлым жақын болса, азаматтардың санасында соғұрлым көп сұрақтар туындайды. Неліктен атом электр станциясы қажет? Біз нысанды өзіміздің ядролық отынмен қамтамасыз ете аламыз және атом электр станцияларын тиімді басқара аламыз ба? Редакцияның осы және басқа да сұрақтарына ҚР атом индустриясын дамыту қауымдастығының төрағасы Алдияр Тоқтаров жауап береді. 

– Біріншіден, Сіз басқаратын қауымдастық туралы бірнеше сөз: ол не істейді және оның мақсаттары қандай?
 – Қауымдастық мемлекеттік органдармен консультациялар өткізу және уәкілетті мемлекеттік құрылымдарда жалпы салалық пікір білдіру үшін салалық сарапшылар мен компаниялар тобының бастамасымен құрылды. Біз өзіміз үшін төрт негізгі мақсатты бөлдік. Біріншісі-әртүрлі бастамаларға сараптамалық талдау жүргізу, стратегиялық құжаттар мен заң жобаларын әзірлеу кезінде қолдау көрсету. Мұның бәрі атом саласын дамытуға қатысқысы келетін салалық ұйымдар мен бизнес станцияны құру жобасы үшін пайдалы болуы үшін қажет. Мұндай тілек білдірушілер көп болуы мүмкін. Бұл саланың дәстүрлі қатысушылары ғана емес, сонымен қатар құрылыс компаниялары, электр жабдықтарын, кабель өнімдерін өндірушілер. Мәселен, қауымдастықтың міндеті-қазақстандық атом энергетикасын дамытуға байланысты стратегиялық құжаттарды әзірлеу кезінде олардың дауыстары мен бағаларының  ескерілуі. Біз өзіміз үшін екінші мақсат ретінде саладағы ортақ пікірді шоғырландыруды және оны заңнамалық және атқарушы органдарға: Энергетика министрлігіне, әкімдіктерге, басқа да мүдделі тұлғалар мен стейкхолдерлерге ұсынуды айқындадық. Осылайша, біздің қауымдастық құзыретті салалық күн тәртібін қалыптастыра алатын, содан кейін оны тиісті органдарға ұсына алатын бизнес пен сарапшыларды біріктірумен айналысады. Үшінші мақсат әлемдегі атом өнеркәсібінің трансұлттық біріктірілген жүйе ретінде жұмыс істеуіне негізделген. Яғни, көптеген елдер бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Көбінесе халықаралық аренада белгілі бір елдің салалық мүдделері белгілі бір мемлекеттің саласы атынан сөйлеуге мандаты немесе моральдық құқығы бар қауымдастықтар болып табылады. Міне, біз өзімізді сарапшылар, компаниялар мен халықаралық құрылымдар арасындағы көпір ретінде көреміз. Бұл Қазақстандағы жұмыс туралы құзыретті пікір алуға мүдделі вендорлар да, кейбір жеткізушілер де болуы мүмкін. Сондай-ақ, керісінше, егер қазақстандық компаниялар шетелдік компаниялардың жұмысы туралы құзыретті пікір алуға мүдделі болса. Біздің қауымдастық дәл осы нәрселермен айналысады. Соңғысы-біз қауымдастықты алғаш құрған кезде референдумға дайындық кезінде біздің көмегіміз қажет болатынын алдын ала білдік. Өйткені дәл осындай қоғамдық ұйымдар, сараптамалық пікірді халыққа жеткізу үшін қамқорлық жасай алады. 

– Бірақ референдум өтті деп елестетейік. Көпшілік «қолдап»дауыс берді делік. Қауымдастық бұдан әрі не істейді?
 – Қоғамдық ұйым ретінде біз қажет жерде боламыз. Атом электр станциясын салу жобасы Қазақстан үшін барынша пайда әкелуі үшін біз тарапымыздан барлық күш-жігерімізді саламыз. Яғни, еліміздің азаматтары үшін және оның аумағында орналасқан бизнес үшін. Біздің мақсатымыз-бұл жоба қазақстандық қоғамның өсуі мен дамуы үшін барынша даму алып келуі. 

–Сарапшылардың есебі бойынша, 2030 жылға қарай елде алты гигаватт көлемінде электр энергиясының тапшылығы болатыны белгілі. Қарапайым мысалда оның қанша екенін түсіндіре аласыз ба? 
– Қараңызшы, елорда үшін жылдық генерацияның қажетті көлемі 4-4, 5 гигаватт, Шымкент үшін – шамамен 1,5 гигаватт. Яғни, тапшылық екі ірі қаланың жылдық тұтыну көлемін құрайды. Қазірдің өзінде біз тапшылықты шетелден энергия сатып алумен жабамыз, ал ол кезде мұндай сатып алу мөлшері ақшалай түрде миллиардтаған көлемге жетуі мүмкін.

–Неге ЖЭК-ке сүйенбеске? Олар электр қуатының жетіспеушілігін толығымен жаба ала ма? – Алдымен генерацияның барлық түрлері болуы керек деп айту керек. ЖЭК жобалары қазір іске асырылуда және мемлекет тарапынан өте жақсы субсидиялануда. Қазір бізде электр энергиясын өндірудің 66 пайызы көмір ЖЭО мен Екібастұз ГРЭС -ке тиесілі. Қалғаны ГЭС, газ электр станциялары және жаңартылатын көздер есебінен. Яғни, қазір олар үлкен үлес қосуда. Алайда, көптеген ЖЭО-лар өздерінің «зейнеткерлік жасына»сәйкес келетінін ескерген жөн. Дәл осы ұрпақты бір нәрсемен алмастыруға тура келеді. Бұл рөл республиканың Ұлттық энергетикалық жүйесінде (ҰЭТ) және атом электр станциясына жүктелген.

–Атом электр станциясын салудан гөрі күрделі жөндеу жүргізіп, барлық ЖЭО-ны жаңғыртқан дұрыс деген пікір бар. Бұл қаншалықты дұрыс?

– Айта кету керек, бізде отандық ЖЭО пайдалану бойынша жақсы құзыреттер жинақталған. Төменгі жол-мен бұған сілтеме жасағанды ұнатпаймын, бірақ қазір әлемде парниктік газдар шығарындыларын азайту үрдісі күшейіп келеді. Қазақстан Париж конвенциясын қолдады, біз белгілі бір міндеттемелерді өз мойнымызға алдық және оларды орындау қажет. Өкінішке орай, көмірді өндіру көміртегі қалдығынсыз мүмкін емес. Сондықтан атом электр станциясының пайдасына тағы бір дәлел бар. Сондай-ақ, біздің қоғам атом электр станциясына бейтаныс ел ретінде қарайды деп айту керек. Сонымен қатар, бізде бұрынғы Шевченконы (қазіргі Ақтау) электр энергиясымен және тұщы сумен қамтамасыз ететін атом электр станциясы болған.

–Қарапайым қазақстандықтардың ең көп тараған қорқыныштары туралы айтатын болсақ, олардың бірі Семей ядролық сынақ полигонымен байланысты, ол қоғамдық санада атом электр станциясын салу идеясымен өзара байланысты…

–Мен бірден айтайын, ядролық сынақ пен АЭС арасындағы үлкен айырмашылық. Мен өзім Шығыс Қазақстан облысынан келдім. Менің анам полигон аумағында дүниеге келген, сондықтан мен не туралы сөйлесетінімді жақсы білемін. Біз алған сабақтарды үйренетін кез келді. Біздің халқымыз ядролық қаруды сынаудан зардап шекті және онда не болып жатқанын ұмытпауымыз керек, бірақ, мүмкін, бұл өз күшіне енуі мүмкін бе? Сол кезден бастап бізде ядролық ғылым мен өнеркәсіп бойынша қуатты институттар бар және бүгінгі күнге дейін дамып келеді. Қазір бұрынғы ядролық сынақ полигонының аумағында бірегей әзірлемелері мен технологиялары бар Ұлттық ядролық орталық жұмыс істейді. Сондай-ақ, бізде бұрынғы одақтас кезеңдерден бастап өте қуатты өнеркәсіптік кешен қалды. Өскеменде Үлбі металлургия зауыты табысты жұмыс істейді. Сол Ұлттық ядролық орталықта екі зерттеу реакторы жұмыс істейді, олардың көмегімен ядролық отын қауіпсіздігі бойынша өте маңызды зерттеулер жүргізіледі. Мысалы, Жапония үшін осындай отын туралы зерттеулер жүргізілді. Алматыда ядролық физика институты бар, онда зерттеу реакторы да бар. Ол онкологиялық науқастарды емдеуге арналған радиофармацевтикалық препараттарды өндіруге қатысады. Уран өндіру бойынша әлемдік флагман, сондай-ақ ядролық отынның беделді өндірушісі болып табылатын біздің «Қазатомөнеркәсіп» туралы ұмытпаңыз.

– «Қазатомөнеркәсіп» туралы. Қазір ел уранның барланған қоры бойынша екінші орында тұр. Уранды біздің АЭС үшін отын ретінде пайдалану үшін Республикада толық ядролық циклды іске қоса аламыз ба? 

–Иә, біз мұны өзімізде реттей аламыз. Реакторға дейінгі ядролық отын циклі дегеніміз не? Алдымен бізде табиғи уран бар, оны конверсия арқылы газ күйіне ауыстырамыз. Содан кейін бұл күйде немесе гексафторид түрінде ол байытуға барады. Содан кейін ол фабрикацияға барады. Онда ол қатты күйге, отын «таблеткалары»пайда болатын металға ауысады. Олар жылу шығаратын жинақты құрайтын түтіктерге салынған — бұл АЭС үшін дайын отын. Қазақстанда уран өндіру жолға қойылған және АЭС үшін отын өндірісі бар. Бұл үлкен плюс. Жоғарыда аталған Үлбі металлургия зауыты бұл тұрғыда өте кәсіби кәсіпорын болып табылады. Мұнда Кеңес Одағының атом өнеркәсібіне арналған отын «таблеткалары» шығарылды. Сол жерде ҮМЗ-да жылу бөлетін құрастырмалар шығаратын зауыт жұмыс істейді. Бізде осы екі сегмент бар, бірақ бұл бізде қалған екеуі жоқ дегенді білдірмейді. Мен атап өткенімдей, жанармай жеткізу туралы айтқанда, бүкіл әлем бір-бірімен байланысты. Басқа елдермен коммерциялық келісімшарттар арқылы уранның конверсиясына да, оны байытуға да қол жеткізуге болады. Мысалы, біз Францияға табиғи уранды конверсиялық кәсіпорынға жеткіземіз. Содан кейін сіз оны байыту бөліміне және т.б. жібере аласыз. Сондай – ақ,» Қазатомөнеркәсіптің » Ресейден бөлу жұмыстарының бірліктерін сатып алуға басым құқығы бар-бұл жұмыс уранды байыту бойынша өлшенетін бірлік. Біз сондай-ақ табиғи уранды әкеліп, байытылған уранды ала аламыз. Бүкіл әлем осылай жұмыс істейді. Сонымен қатар, біз конверсиялау технологиясына қол жеткізе аламыз, сондықтан егер АЭС бойынша оң шешім қабылданса, мен оған өте үміттенемін, онда конверсиялау зауытын жақын арада салуға болады. Мұнда көптеген экономикалық факторларды ескеру қажет, бірақ технологияға қол жетімділік бар.
 – Ал электр энергиясының тарифтері туралы айтатын болсақ, атом электр станциясы бұл мәселеге қалай әсер етеді?
 – Менің ойымша, бізде нарықтық емес механизмдермен шектелген электр энергиясының өте арзан тарифтері бар. Біз қазір генераторлық қуаттар тозған күйге жеттік. Менің ойымша, тариф өседі және біз бұған жол бермейміз. Тариф тіпті айтарлықтай өсуі мүмкін. АЭС сөзсіз жасай алатын нәрсе — бұл ұзақ мерзімді жоспарлау үшін пайдалануға болатын болжамды тарифке әкеледі.