Ұлт тарихындағы өзекті тақырыптың бірі – әр өңірдің жергілікті менталитетіне тән ұлттық құндылықтарын жан-жақты насихаттау, өскелең ұрпаққа жаңғырған нұсқада жеткізу. Оны әркім өзінше түсініп жүр. Бастысы, осы мәселе қазақ ұлттық әдебиеті мен өнеріндегі басты «ұпай» саналғанымен, соңғы бірер онжылдықта мүлдем ескерусіз қалды. Әсіресе жыршылықтың түбін түсірген қазақтың осы өнеріне жылы көзқарас суып бара жатқандай.
2023 жылғы қарашада Дендер топырағында өткен ақын Мұрат Мөңкеұлының туғанына 180 жыл толуына арналған арнайы конференцияда оның мұрасын зерттеуші белгілі ғалымдар осы ұлттық құндылықтың жұлдызын жағуға қатысты өз пікірлерін білдірді. Жерлесіміз, филология ғылымдарының кандидаты, жазушы-эссеист Мақсат Әнесұлы Тәж-Мұрат осы жиында «Мұрат Мөңкеұлы – жыршы» тақырыбында сөйлеген сөзін мақалаға лайықтап, редакцияға жолдаған еді. Маңызды мәселені көтерген осы мақаланы оқырман назарына беруді жөн көрдік.
Үш дерек
Зарзаман ақындары санатына енген ақындардың бірі Мұраттың жыршылығы жайында алғаш мәлімет берген – Халел Досмұхамедов еді. Ол «Мұрат ақын сөздері» деген атаумен Тәшкенде 1924 жылы басылып шыққан. Халел еңбектері жинақталған еңбектердің бірінде: «Қыдырып жүріп шалдардан сұрап Мұрат ескі әңгімелермен, қазақ шежірелерімен көп танысқан. Мұраттың көп үлгі алған адамы Есет би дейді. Мұрат ескі сөздерді көп білген, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, Асан Қайғы, Қазтуған секілді өткен замандағы адамдар туралы Мұрат көп өлеңдер шығарған. Қарасай, Қази туралы Мұрат екі күндей айтатын еді деп ақсақалдардан естігенім бар. Мұрат сөздерінің көбі осы күні жойылған. Біздің басып отырған «Қарасай-Қазимыз» ұзақ сөзден қалған бір жұрнақ», – деген сөзі келтірілген.
Ал, екінші деректі 1942 жылы Алматыда Мариям Хакімжанова Мұрын жыраудың айтуынан жазып алған. Онда Мұраттың жыр үйрету тәсілі баяндалады және бұдан оның өзіндік жыршылық дәстүрі, шәкірттерін өнерге баулу мектебі болғаны аңғарылады. Өзі үміт еткен Мұрынға асықпай, кең тағылым берген. «Маған жыр үйреткенде Мұрат ақын екі түрлі әдіс қолданады. Бір әдісі – ол кісі етікші болатын. Ұсақ-түйек жұмыстарын маған істетеді де, өзі тігін тігіп отырып, айтылатын жырдың шығу тарихын түсіндіріп айтып береді. Содан кейін: «Ал бала, енді дайындал, жыр толғауына ілесіп отыруға әзір бол» деп ескертеді.
Бір кезде әдемі, жұмсақ қоңыр дауыспен сайрай жөнелер еді. Мен ақынның ырғағына ілесіп, іштей қосылып отырамын. Бұл әдісті көбіне қысты күні қолданар еді. Дауысы да шабытты, тартымды болып шығатын.
Жырдың тарихын айтып береді де, жыр тиегін ағытып, аңырата жөнеледі. «Үніңді шығарып, маған қосылып отыр» деп ескертіп алатын. Жыр айтқанда да әр сөзін сабырлы, салмақты, терең ойлы, «тыңдасаң да тыңда, тыңдамасаң да тыңда» дегендей шегендеп, шегелеп айтар еді. Менің бір байқағаным, қыстай үйде отырып үйренген жырларымнан сахарада жүріп үйренген жырларды тез айтып жаттығып кеттім» – деп жазады Мариям апай «Жұлдыз» журналының 1987 жылы шыққан нөмірлерінің бірінде.
«…Мұрат алдына жан салмаған орақшы болатын. Белорақпен шөп шапқанда соңына ергендер ала өкпе болып қабынып, алқынып, көш жерде қалып қоятын. Ал ақын орақтың шөпті қырыққан сырылына қосыла отырып, жыр шумақтарын шұбыртып айтып барады. Бір ғажабы, оның шапқан шөбі жырдың жолындай дестеленіп, жігін жазбай, шашылмай, төгілмей тақталанып түсер еді».
Үшінші деректі Мұрат мұрасын кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеген Бауыржан Омарұлы «Мұрат Мөңкеұлы» деген 1993 жылы жарық көрген монографиясында келтіреді. Ол Орталық ғылыми кітапханадағы Б.Жақыпбайұлы жазып алған естеліктен мынадай мәлімет береді: «…Мұрын жыраудың айтуынша, ол Мұратпен Сағыздың ар жағында Ащыкөлде отырған Атабайдың ауылында кездескен. Бұл ақынның қоян жылының жұтынан кейін нағашы жұртын сағалап, адай жұртына қоныс аударған кезі екен: «Ол өлеңді домбырамен айтатын, айқай салғанда қолына тостаған алып, болмаса телпекпен аузын қағып айтатын еді, қабағын бір жиып, бір ашқанда басындағы дөңгелек бөркі бір ілгері, бір кейін кетіп отыратын. Айқайының қаттылығы сонша, жақын отырған ауылдың бәріне естілетін. Мен Едіге жырын Мұраттан бір рет естідім. Мұрат мен көрген ақындардың ішіндегі ең күштісі еді…».
Б.Омарұлы: «Мұрын жырау Мұратты домбыра тартпайтын еді десе, Атырау облысы, Индер ауданы, Өрлік ауылының тұрғыны Үмбетияр Есжанов былайша еске алады: «Мұратты 8 жасымда көрдім. Өрліктің құбыла жақ бетінде Құттыбике деген жер бар. Қармыстаң ұлы Шалда шеркеш сол тұсты мекендейді. Сол үйге Мұрат келіп жатыр дегенді естіп, қой бағып жүрген әкем Есжан екеуміз ат басын тіредік. Мұрат қолындағы сындырмалы домбырасын бебеулетіп күні бойы жырлады…». Одан әрі Б.Омарұлы: «Мұрын жырауға Мұрат 14 батырдың жырын үйреткен: «Қарадөң батыр», оның ұрпақтары «Жұбаныш батыр», «Сүйініш батыр», «Төгіс батыр», «Тама батыр», «Тана батыр», «Нәрік батыр», «Шора батыр», «Құлыншақ батыр», «Ақжонас батыр», «Кеңес батыр», «Жаңбыршы батыр», оның баласы «Телағыс батыр», «Оғыз батыр». Бұл Мұраттың кең тынысты жыршы болғанын көрсетеді…»
Мұраттың жыршылық өнері жайында толымды келесі еңбек – Дина Есенжанованың «Қазақтың қаһаман жыры – «Қарасай-Қазы» деген кандидаттық диссертация (1994). Оның «Жыраулық дәстүрдің сабақтастығы және эпикалық мәтіндердің арақатынасы» дейтін тарауында зерттеуші жырдың Мұрат, Қашаған, Мұрын, Қобылаш жырлаған мәтіндерін зерттей келе, Мұрын Қашағаннан да, Мұраттан да үйренгенін, ал Қашаған Мұраттан үйренгенін ескере келіп, сондай-ақ Халелдің «ХІХ ғасыр екінші бөлімінен соң шыққан қара ақындардың көбі Мұраттың шәкірттері» деп көрсеткенін алға тартып, ұстаз-шәкірт мирастығын схема түрінде көрсетеді. Яғни:
Осы 4 вариантты ұстаз-шәкірт салыстырып қарағанда, олардың мазмұн жақындығы, сондай-ақ 4 мәтінге ортақ өзгермейтін оқиғалық өзегі бар екендігін анықтаған. Әсіресе Мұрат пен Мұрын мәтіндерінде жырдың басталуы өзара өте жақын, екеуі де қара сөзбен басталады. Екі мәтінде де Орақ есік алдына керіп қойған өз қылышына түсіп өледі. Қашағанда зачин бөлек. Ал Қобылашта зачин өлеңмен берілген. Оның Мұратпен де, Қашағанмен де ұқсастығы баршылық. Сондай-ақ, Мұратта басқаларда жоқ сарын бар: тұлпардың тілегімен Қарасайдың Қара атты дұғаға союы. Бұл – батырлық ертегіге тән белгі (жануардың сөйлеуі, серт бойынша иесімен бірге өлуі).
«Бұл 4 нұсқа ұстаздан шәкіртке берілген бір мәтіннің жырлануы ма?» деген сұраққа Д.Есенжанова 2010 жылы баспа бетін көрген «Елдік пен руханият: құндылықтар қазынасы «Қарасай-Қазы» жыры жайында» атты туындысында: «Бұл нұсқалар бір эпикалық мәтіннің жырлануы емес. Оқиға өзегін әр шәкірт-жыршы өзіндік құрылыммен берген. Әр мәтін өзіндік композициямен ерекшеленеді. Себебі – «шәкірттің» жалпы эпикалық білім қорына, басқа да ұстаздардың болуына, шәкірттің өзіндік шығармашылығына, жыршылық өнеріне және мәтіннің толық хатқа түспеуінен» – дейді.
Шынында да, Мұрат нұсқасы көлемі жағынан ең азы: 620 жол. Қашағанда – 1627 жол. Мұрында – 1212 жол. Қобылаш Бекмағанбетовта – 4900 жол. Мұраттан жыр қай кезде, қандай жағдайда жазылып алынғаны белгісіз, бұл – Халел айтқандай, «Қарасай-Қазиды» екі күн жырлаған Мұраттан қалған бір кішкене сынық деу жөн. Қалғаны уақытылы жазып алынбағандықтан естен өшкен, ұмытылған.
Аузы дуалы жыршы
Мұраттың қалған мол мұрасы да осының аяғын құшқан. Жоғарыда Мұрат Қарадөң ұрпақтарын жырлаған делінеді. Ал «Қарасай-Қазиды» негізге алсақ, әңгіме Аңшыбай мен оның ұрпақтары жайлы екінші сала жырларға кетеді: «Аңшыбай батыр», «Парпария», «Құттықия», «Едіге», «Нұрадын», «Мұсахан», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази». Мұраттың Едіге циклін жырлағанын Мұрын да айтқан. Ендеше, Мұрат «Қырық батыр» дестелі жырының денін, тіпті бәрін біліп, жырлауы әбден мүмкін. Демек, 1942 ж. Мұрыннан жазып алынған, 30 мың жолдай «Қырық батыр» циклының негізін Мұрын Сеңгірбайұлы Мұраттан жад етуі ықтимал. Бірақ ендігі жерде ол нұсқалардың негізін (изводын) кейінгі жаңартып жырлаулардан айырып алу кеш, тіпті мүмкін де емес. Мұраттан жазып алынған нұсқалар болмағандықтан да ештеңе істей алмаймыз. Ал хатқа түскен жағдайда Батыс Қазақстан қаһармандық эпосының географиясы, тарихи кезеңі, тарихи ортасына қатысты бірқатар мәселенің басы ашылар еді. Айталық, бүгінде бұл эпосты «Қырымның қырық батыры» деп жүр. Негізінде Мұрын да, басқалар да «Қырық батыр» деп жырлаған. «Қырым» сөзі кейін, әлдеқалай қосылған. Ендеше, базбіреулер сияқты жыр географиясын Қырымға алып қашудың реті жоқ. «Жыр циклы туған өңір – Қобдадан Балқан-Қоданшыға дейінгі Айладыр аралығы, ядросы – Маңғыстау-Үстірт, сондағы есен-қазақ отаулары (ватагалары)» деген Серікбай Қоңдыбай пікірін ала-күде басшылыққа алуға болмайды. «Қырық батырдың» географиясын, сірә кезінде Шоқан, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин айтқандай Алтын Орда дәуірінің ыдырау, Ноғай ұлысы және Қырым хандығының құрылу кезеңімен белгілеу дұрыс.
Олай болса, бұл үш тараптың – Маңғыстау, Қырым, Астрахан атырабының кіндігі, шүлдігі – Ноғайлы жері, яғни Мұрат туып-өскен өңір болады. Ығылманның: «Сыпыра, Әділ, Әбіл, Нұрым өткен, / Жыр айтып өз халқына сыйлық еткен. / Осылар арғы жардың бұлбұлдары, / Мұнан да талай шешен бұрын өткен» дегеніндегі Сыпыра – қаһармандық эпостың бастау-бұлағы. Сыпыраның өзі жоғарыдағы географиялық ортаны дәл айтып кеткен ғой, «Еділ судың бойында, / Ноғайлының елінде. / Ертелі-кеш қақсаған, / Қырымға барсам сағынып, / Елімді айтып аңсаған, / Бәрін көрген Сыпыраның, / Азу тісі босаған». Сыпыра жырларында Қартқожақ, Алшағыр, Ертарғын, Едіге, Шора, Телағыс, Нұретдин, Орақ-Мамай, Қарасай-Қазы аттары аталады, ал бұлар XIII-XV ғ. болған Алтын Орда, ноғайлы-қазақ кезеңіне қатысты тарихи тұлғалар. Зерттеуші ғалым Есім Байболов «Лениншіл жас» газетінің 1967 жылдың 22 тамызында санында жарық көрген «Сыпыра жырау» атты мақаласында осындай пікір айтқан.
Заманында түнді таңға ұрып жырлаған жырау-жыршы Сұрқылтайұлы Сыпыра шығарған «Шора батыр», «Ер Тарғын», «Ер Едіге», «Нұрадын» жырлары ұрпақтан ұрпаққа жете отырып, Орал жағында табын Марабайдың, Ақтөбеде жеті буынына үзілмей жыр қонған Үкінің, Маңғыстауда Абыл мен Ақтанның, Атырауда Ұзақтың репертуарынан мол орын алған. Олардан кейінгі жыршылар үйренген.
Мұраттың жыршылық өнеріндегі нақ ұстаздары жайында мәлімет көп те емес, жоқ та емес. Сол аз ғана дерекке сүйене отырып, бұл силсиланы Есет Қараұлы – Махамбет – Қуан – Мұрат деп тізбектеуге болатын сияқты. Соның ішінде Мұратқа аталас ағайын болып келетін Қараның Есетін Мұраттың жыршылық өнердегі тәу ұстазы деуге келетіндей. Заманында сұрапыл жырау-би атанған Есеттің бір жыры «Мен, мен, мен едім…» деп басталады, одан арғы өрнегі де Махамбетше. Есет – Махамбеттен үлкен. Олай болса, Махамбет Есеттен тән алды деу жөн болатын шығар.
Қараұлы Есет Қуан жырауға да тәлім берген. Мұрат Есеттен де, Қуаннан да бір мезгілде бірдей жыр үйренген болуы керек. Қуан – кезінде Қарабау-Тайсойған жеріне Исатай-Махамбетті қуа келетін алаша Сарбөпе биді сөзбен тоқтатып, райынан қайтарған арқалы жырау-жыршы. Міне, осы тұрғыдан қарап, біз Мұратты пірлі жыршы дейміз.
Үш бағыт
Мұраттың «Қарасай-Қазиы» өзге нұсқалардан бірнеше жағдаймен ерекшеленеді. Екеуінің әкесі Орақ батырдың тақталас, бақталас күншілдер өз үйінің сықырлауығына көлденең іліп қойған өз семсеріне түсіп өлетін жері әйгілі германдық «Нобелунгтер» жырында дәл осылай қаза табатын Зигфрид уақиғасымен бірдей боп шығуы бүгінгі бізді әдемі таңдандырады. Ал Қарасайдың Қазиға айтатын: «Жеті қатын алсам да, жетпіс бала көрсем де, екеуміздің бірігіп бір күн жүруімізге жетер ме?!» дейтін жері бір үйде өскен бауырлар өзара суысып жатқан қазіргі заманда өте өзекті тұр.
Десек те, Мұрат жырлаған «Қарасай-Қазидың» негізгі идеясы – туған жерді сырт дұшпаннан батырлықпен қорғау. Ол жыр еткен Едіге циклының да жалпы идеясы осы ғой. Ал мұның өзі, объективті түрде, Мұрат өмір сүрген замандағы орыс бодандығына да қарсылық білдіру еді. Мұрат жырларының 1920-шы жылдардан соң және Ұлы Отан соғысы кезінде екінші жарияланып барып тоқталуы көп нәрсені аңғартады. Яғни, идеологиялық мақсатпен, «зарзаман» ағымына тыйым болған жылдары Мұрат жырларын жинау ісі де тоқыраған сияқты. Дегенмен, осы екі аралықта, яғни 1920-шы жылдар мен 1950-ші жылдар аралығында Мұрат жырлары жазылып алынып, кітапхана қорына тапсырылуы әбден мүмкін. Оларды Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығынан мұқият, тыңғылықты іздеу керек.
Екіншіден, Мұрын, Қашаған жырлаған «Қырық батыр», «Едіге» циклды жырлардың арасынан Мұратқа тиесілі нұсқаларды ажырату бағытында жұмыс жүргізу керек. Яғни, алдымен «Қарасай-Қазидағы» Мұратқа тән жыршылық қолтаңбаны – эпикалық формулдарды, клишелерді, троптарды, жалпы стилистикалық белгілерді іздеп тауып, Мұрын, Қашаған нұсқаларымен салыстырып, салғастырып, зерттеу жұмысын жүргізу қажет.
Үшінші бағыт – жыршылық өнердегі Мұрат мектебін анықтау. Солар арқылы түбі Мұратқа барып тірелуі мүмкін нұсқаларды, тарауларды екшеп көру.
Мысалы, қолжазба қорына Құмар Жүсіп тапсырған жыр нұсқаларын тексеру, салыстырмалы-салғастырмалы текстологиялық жұмыс жүргізу. Осылар арқылы Мұраттың қай тұрпаттағы жыршы болғанын, яғни жаттағанын шамалы өзгертіп айтатын репродуктивті жыршы болды ма, не оны молынан өзгертіп айтатын, тіпті әр айтқанында бұрынғысынан өзгертіп, жаңартып айтатын креатив жыршы болды ма деген сұраққа шамалап болса да жауап алуға болар еді. Табан астында тауып кететін айтыскерлік сипатына және қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш өткір жырларына қарап, Мұрат екінші, шығармашыл жыршы типіне жатады деп ойлаймыз. Мұраттың көзін көрмесе де, кәрі нағашысы Есет Қараұлының дәстүрінде тәрбиеленген Құмар Жүсіп секілді күшті ақын-жыршыларға қарап, осылай болғанына шүбәсіз сенеміз. Құмар көзін көрген Құйшық секілді мықты жырау-жыршыны, кейінгі Нұрбаулы Битілеуов, Сапар Смағұлов, Сұлтанқұби Жұрынбаев сияқты Атырау атырабындағы жыршылық өнердің соңғы өкілдерін қосып, ауқымдырақ зерттеу жұмыстарын жүргізер болсақ, жоғарыда айтылған жағдайлардың шындығына көз жеткізуге болар еді.
Бұл аталған жыршылар 1950-1970 жылдары өмір сүрген. Бұдан кейінгі уақытта Атырауда жыршылық дәстүр сиырқұйымшақтанып барып үзілген. Тіпті Құмардың өзі идеологиялық заказбен өлең шығаратын кәдуілгі өлеңшінің деңгейіне түсіп қалған. Бүгінде Атырау өңіріндегі жыршылық өнер біржамбастап, ауыр тыныстап, соңғы демін алып жатыр.
Қайдасың, жыршылық өнер?
Сырт қарағанда, анда-санда жыр жарыстары, мектеп оқушылары арасында шара-акциялар өткізіліп тұрады. Бірақ, олар айтарға болмаса берер пайдасы жоқ бір реткі әрекеттер және бизнеске айналған шара-акциялар. Мұның аржағында «Жыршылық өнер енді келмеске кетті, енді оны жандандыру мүмкін емес» деген сенбестіктің құлағы қылтияды.
Сенбесе сенбейтіндей-ақ, соңғы отыз-қырық жылдың өресінде эпик білім-танымды игеру қуаты – трансмиссиясы – өте азып, шөжіп кетті. Ауызша жыр айту дәстүрін кітаптан, аудиоқұралдардан жаттап алып айту ығыстырып шығарды. Жырлау – жыр айту «концерттік» сипат алды, тыңдаушысын тырп еткізбейтін кәнігі жыршының орнын эпик емес, жай айтушылар басты. Ғылым бабында мұны «пересемантизация» дейді. Ең басты проблема ретінде аудитория жинау мүмкін емес екендігі айтылады. Яғни, жыр түсінетін тыңдаушы қалмадыға кеп саяды әңгіменің төркіні. Дәлірек айтқанда, «елдің жырсыз да наны жүріп, иті үріп жатыр ғой» деген әңгіме.
Шынымен де солай ма?
Практика мүлде олай емес екендігін көрсетіп отыр. Эпосты шығарған – халық, сөйтсе де оны сақтап жеткізіп отыру ісі талантты жыршылар арқылы жүзеге асады. Бір сөзбен айтқанда, жыршылар құрыса, жыр да құриды. Ал, енді, елімізде, соның ішінде оның батыс өлкесінде жыршылар құрып кеткен жоқ. Әсіресе, олар Маңғыстаудың жерінде сақталып отыр. Сол сияқты Ақтөбеде де байырғы жыр дәстүрі жанданып, жастарды жырға үйрететін жыршылық мектептері құрылып, жұмыс істеп жатыр. Кейінгі кезде оралдықтар да Маңғыстаудан Сәрсенбай сияқты жыршыларды алдырып, жырлатып көріп еді, жыр тыңдайтын құлақ әлі де бар екендігі, оған үлкендерден өңге жастар жағы да құлықты екендігі анықталды. Бүгінде Оралда «Зерде» оқу-дамыту орталығында жыр кештерін енгізу дәстүрге еніп келеді.
Ал енді, осындай жағдайда Атырауда өлі тыныштық. Облыстағы ақын, жыршы-термешілер қауымдастығы жағынан да леп жоқ. Осымен айналыспағанда немен айналысады ол ассоциация, не үшін бюджеттен қаржы алып жүр? Жыршылық – қазақтағы айтыс сияқты қасиетті де киелі өнер. Оның тамыры тереңде және бүгінгі күн үшін де берер тәрбиелік-тағылымдық, патриоттық пайдасы зор.
Ресейде жыршылық ежелден бір ғана өңірде – елдің солтүстігінде, Петрозаводск, Карелия жақта былиналар түрінде дамыған. Қазір ол да құрып кетуге айналған. Кейінгі он шақты жылда ресейліктер «Эпос русских: актуализация» деген атпен арнайы жоба жасады. Онда былай делінген: «Проект обозначает эффективные способы актуализации ценностей и смыслов национального героического эпоса средствами современного профессионального искусства, творческих индустрий и просветительских практик». Сәйкесінше, «Эпос как источник творческого вдохновения и средство воспроизводства цивилизационного типа личности» деп қаралады. Адамның өркениеттік тұрпатын ұдайы өсірудің құралы! Яғни, былинаны түзету рецепциясынан орыстың батырлық эпосын актуалдендіруге қарай маңызды қадам жасалған. Соның ішінде ХХІ ғасырда орыс эпосын өзекті етудің, монументальді өнерден бастап компьютерлік ойындарға дейін эпостық құндылықтарды енгізіп отырудың кешенді бағдарламасы ұсынылған.
Сөз соңында
…айтарым, Атырау жыршылық дәстүрін жандандыру ісі дереу қолға алынуы тиіс. Маңғыстау мен Ақтөбеден ортаға жыршы алдырып, ақ боз үйді салдырып жыр тыңдату, жас жыршылар мектебін ашу үшін Атырау облысында ресурс жоқ емес. Осы істердің қақ алдында ежелден бесікте жырмен құндақталған дендерліктер мен қызылқоғалықтар жүрсе нендей керім!
Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ,
филология ғылымдарының кандидаты, жазушы-эссеист
(арнайы «атырау» газеті үшін)
