…Жолын тосып ана жүр

Бұл мақаланы жазу үнемі ойымда жүрді. Балалық бал дәуреніміз өткен аядай ғана шағын Көздіқара ауылында есте қалған жандардың бірі – Дина шешеміз. Сол бір әңгімені армиядан келген кезде естіген едім. Ол маған қатты әсер етті. Қолыма қалам алып, жазуға қанша оқталсам да, жан толқынысын басу оңай болмады. Осы бір соғыс жесірі туралы жаза алмадым. Бірақ ойымнан кетпей жүрді. Жеңістің 80 жылдығына орай қолыма қайта қалам алып отырмын. Соғыс жесірлері туралы көркем шығармалар да, фильмдер де бар. Сол жесірдің бірі – біз көрген Дина шешей.

«Қызылдар» мен «ақтар»…

…Өткен ғасырдың 70-жылдардың ортасында ферма орталығы Көздіқара ауылынан екі шақырымдай жерде шопандардың қыстағы орналасқан еді. Сол қыстақ басында 4 пәтерлік екі үй және кезінде «Алатау» комсомол-жастар бригадасына арнап салынған пәтер болатын. Бұл шағын ғана шопандар қыстағын барлық ауыл балалары «Дина ауылы» дейтін. Себебі бұл ауылда Дина шешеміз тұратын. Ол кісі ісмер шебер еді. Бота мен бұзауларға ноқта, бас жіп тігіп, тұсау, шылбыр, арқан есетін. Біздің шешеміз ол кісіге қанар қапқа салып, қой мен түйенің жүнін беріп жіберетін. Барған соң Дина шешеміз бізді құр жібермей, жанқалтамызға кәмпит салатын. Тәтті жеп, біз мәз боламыз. Бір аптадан соң барып, ол кісінің қолынан шыққан дайын ноқта-жіптерді  алып келуші едік.

Ауыл балалары, біздер үшін «Дина ауылы» ойын алаңы болды. Қатар салынған екі үлкен қой қашары мен оларды жалғастырып жатқан тепляктар (жаңа туған қозыларды қамайтын жылы қора) және айналасында шомнан соғылған жапсарлас қоралар таптырмайтын ойын алаңы. Жаз мезгілінде шопандар жайлауға көшіп, қашарлар бос қалатын. Онда бүкіл ауыл баласы екі топқа бөлініп алып, бірде «қызылдар» мен «ақтар», бірде «советтер» мен «немістер» болып  ылғи да «соғыс ойынын» ойнайтынбыз. Шөлдесек қыстақ басындағы жалғыз құдықтағы қауғамен салқын суды сіміріп алып, ойынға қайта араласатынбыз. Жазғы қыстақта жалғыз қалған Дина шешеміз ойын қызығына беріліп кеткен біздің у-шу болған  дауысымызды естіп, мәз болып отыратын. Өйткені, біздің арамызда соғыс ойынының көрігін қыздырып, жалғызы Жұбан да жүретін.

Көзінің қарашығындай

Кейде, кеш батып бара жатқан сәттерде ойынның қызығына беріліп кеткен біздерді Дина шешеміз келіп, ауылға қуатынды. «Ой, пәлілер қайдағы ойынды қайдан ойнайды, басқа ойын құрып қалды ма екен осы патшағарларға» деп  күбірлеп кетіп бара жататын. Ол кезде біз балалықпен ештеңеге түсінбеген екенбіз. Сол уақытта Дина шешеміз, сонау ел басына қара бұлт үйірілген қаһарлы 1941-1945 жылдардағы соғыстың қаралы жесірі екендігін білмедік. Ол ойымызға кіріп шықпады да.  Дина шешейдің оншақты ешкі, лағы және жалғыз сары інгені болды. Інген сондай жуас әрі міңгі білетін. Біздер, күлде жатқан інгенге топырлап мініп алып ауылға тартып кетуші едік. Ауылға жеткен соң бұйдасын түріп, қоя берсек, өзінің үйренген қыстағына қарай маңитын.

Бір ғажабы, бізге жол үстіндегі шешейдің үйіндегі дастарханынан дәм татпаған адам жоқ сияқты көрінетін. Ол кісінің қолы ашық, дастарханындағы барын кісі аузына тосатын. Жаздай үйдегі шұбаттан совхоздың жұмысымен жүрген ферма меңгерушісі де, қоймашысы да, пішен шабуға келген механизаторлар да, жайлауға кетіп бара жатқан шоферлер де, лиманды қарауылдайтын қарауылшы да, мал іздеген жоқшылар да дәм татқанына сан мәрте рет куә болдық.

Дина шешеміз туралы әңгіме қозғалғанда, «Бақсай» асылтұқымды қаракүл совхозының 1963-1967 жылдар аралығында директоры болған, кейін облысты басқарған, Атырау облысының Құрметті азаматы, соғыс ардагері Оңайбай Көшеков Жеңіс күні қарсаңында міндетті түрде  Дина шешейге арнайы барып, құттықтап, бір кило үнді шайы мен  бір кез матасын алып баратын еді» дейді көзкөргендер.

Ақ жаулығы желбіреген ана

Дина шешеміз 1907 жылы өмірге келген. Күйеуі Қадыкен Бақсай аудандық әскери комиссариатының шақыртуымен сұрапыл соғысқа аттанып, содан хабар-ошарсыз кеткен.

Осы бір әжеміз ақ жаулығы желбіреп, таяғына сүйеніп, ферма орталығындағы шағын азық-түлік дүкеніне келе жатқандығын алыстан байқайтынбыз. Болмашы зейнетақысына  жалғыз баласы Жұбанға кәмпит-пешене, пряник алатын. Ол кісінің дүкеннен шыққанын күтіп тұратынбыз. Өйткені сатып алған азын-аулақ тәттілерін бізге беретін. Көзінің қарашығындай ұлының бізден екі жастай үлкендігі бар, ойын баласы. Жұбан Дина шешеміздің алданышы болып отырған жалғыз баласы екендігін ауылдағы барлық ойын баласы біледі. Ол ұйқыдан көзін тырнап ашқан бойда, ферма орталығына тартатын. Сол кеткеннен қара кеш түскенше, балалармен ауыл маңындағы «Нарын» каналына суға түсіп, балық аулап, футбол ойнап, қас қарая жайылып жүрген інгенге теріс қарап мініп, бізбен қол бұлғап қоштасып, қыстауға қарай бет алатын.

…Жалғызын армияға алып кеткен кезде, Жұбаннан келген хаттарды  «Қазақ КСР-ның 60-жылдығы» атындағы жем-шөп совхозынан «Бақсай», «Новобогат», «Чапаев» және «Забурын» совхоздарының қыстақтарына пішен тасыған механизаторларды жол бойынан тосып алып, оқытып мауқын басатын.

Дина шешейдің қолынан түскі асты ішіп, кешке шөп тиеген тракторист жігіттер жол бойында ақ жаулығы желбіреп тұрған кейуананы көріп, міндетті түрде тоқтайтын. Дина шеше жалғызының жазған хатын қайта-қайта оқытып, үн-түнсіз тыңдап тұратын. Жігіттер «шеше, күн қауысып бара жатыр, үйге қайтыңыз» демейінше тұра беретін. Ананың алаң көңілін басу үшін «ертең қайтарда үйге соғып, балаңыздың хатын оқып беремін» немесе «алдағы уақытта балаңыздан тағы да хат келеді» деп көңілін аулайтын. Кейуана шөп тиеген тракторлар ұзап кеткенше қолындағы хатты қыса ұстап,  қыр асып, батып бара жатқан күнге ұзақ қарап тұратын. Сол қарғыс атқыр соғыс өрті шарпыған батысты бетке алып, майданға кеткен жарын есіне түсіре ме… Кәрілік те бар… Соғыс жесірі сол кеткеннен оралмаған жарын да, туған жерінен жырақта армияда жүрген жалғызын да ойына алған  шығар-ау.

Сағыныштан жүрегі шыдамады ма?..

… 1984 жылдың сарала күзі. Иә, сол күні тракторист жігіт қайтып келе жатып, алыстан байқағаны, әдеттегідей жол бойынан кейуананы көре алмады. Ол кісі алыстан трактордың дауысы мен шаңын көрген кезде, үй іргесінен өтетін айдау жолдың жиегіне келіп тұратын. Тракторист жолға қайта-қайта қараумен болды. Көзі алдамаған екен. Қара жолдың бойында қолында хаты бар Дина шешейді көре алмады. Тракторын тоқтатып, үйге бет алды. Әне, шешейдің даладағы ошағындағы от қызыл шоққа айналған. Үйге кіріп «шеше», «шеше» деп дауыстағанымен, ешкім үн қатпады. «Ее, өрістен жалғыз түйесі келіп, шешей қора жаққа кеткен шығар» деген ой келді.

Жігіт ағасы қораға қарай бағыт алды. Алдынан Дина шешей шыға келетіндей, жылдамдатып, жүріп келеді. Түйе қораның биік есігін ашқанда көзіне бірден шалынғаны төрде інген ботасымен байлаулы тұр. Сәл жүріп барып, кілт тоқтады. Ақ мәрлімен беті жабылған шелекке көзі түсті. Одан сәл әрі қолында баласының хатын көкірегіне қыса ұстаған, ақ жаулығы шешіліп кеткен, сәл ғана басы қисайып, ұйқыға шомып  кеткендей отырған Дина шешейге көзі түсті.

«Шеше», «шеше» деп дауыстады. Дыбыс бермеді. Иығына қолын салғанда,  шүйкедей ғана кемпір бір жағына қисая кетті. Жігіт кемпірдің қолындағы, өзі түс әлетінде ғана оқып берген хатты әжейдің омырау тұсына қойып, жерден көтеріп алып, қорадан шықты.

Соғыс жесіріне, өмірінің соңғы сәттерінде сонау 1941 жылы азаматын соғысқа аттандырған кезі жадында жаңғырды ма, әлде жалғызын армияға шығарып салғаны есіне түсті ме екен… Сағыныштан жүрегі шыдамады ма?.. Қан майдан даласынан ерін 39 жыл күтуге шыдаған ананың жүрегі, жалғызын күтуге шыдамады-ау, сірә… Жалғызын сарғая күткен Ананың, соғыс жесірінің жүрегі мәңгілікке тоқтады. Дина шешей 77 жаста еді…

Күн ұясына қызара  батып бара жатты.

Осы кезде иесін жоқтағандай қора жақтан сары інген боздады… Жігіт ағасының көзінен  еріксіз жас ыршып кетті.

Аққали АХМЕТ,

тарих ғылымдарының докторы, профессор