Бұл  Мұқанов – қай  Мұқанов?

Қалалық мәдениет, тілдерді дамыту, дене шынықтыру және спорт бөлімінің мәліметіне сүйенсек, Атырау қаласының өзінде 1194 көше бар екен. Одан бөлек 697 көше қалаға бағынышты ауылдық округтерде орналасқан. Бүгінде осы 1891 көшенің кейбіреуіне қазіргі заманға лайықты өзгеріс енгізуді қажет етеді. Алайда оның бәрі қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жүзеге асуы тиіс.

Ол үшін жергілікті ерекшелікке сай атаулар мен өңірдің дамуына айрықша еңбек сіңірген қайраткерлердің есімдерін елеп-екшеп, оны республикалық ономастикалық комиссияның қарауына ұсынып, арнайы тізілімге (реестр) жинақталады. Бұл біршама уақыт пен мұқияттылықты қажет етеді.

Жә, ол бөлек әңгіме. Қазіргі айтпағымыз, Атырау қаласында бұрын есімі көшеге берілген белгілі қайраткерлер «көшелерінен айырылып қалған». Олар қарапайым адамдар емес, Атырау облысының тарихында ерекше орны бар тұлғалар. Ал, олардың өмір жолы мен сіңірген еңбегін жұрт біле ме?!

Хиуадай қайраткер аз еді…

1981 жылдың 6 тамызында «Мұнайшы» стадионы маңындағы Базарная көшесін Хиуа Мұқанов көшесі деп атау туралы сол кездегі халық депутаттары Гурьев қалалық Кеңесі атқару комитетінің №249 шешімі шыққан. Төрағаның орынбасары Сейілхан Құлшиев пен хатшысы Әйіпқали Бекешев қол қойған шешімде Хиуа Мұқановтың Гурьев облыстық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, сосын Қазақстан Лениндік Коммунистік Жастар Одағы Орталық Комитетінің (бұдан әрі – ҚЛКЖО ОК) екінші хатшысы болып қызмет атқарғаны, Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқаны көрсетіліпті. Осы шешімді халық депутаттары Гурьев облыстық Кеңесі атқару комитеті де 1982 жылдың 27 сәуіріндегі №154 шешімімен бекіткен.

Қалалық атқару комитетінің шешіміне орай жергілікті өлкетанушы, соғыс және еңбек ардагері Иван Прикметаның облыстық «Прикаспийская коммуна» газетінің 1982 жылғы сандарының біріне жарияланған хабарда Х.Мұқановтың кім болғанына қысқаша ғана тоқталып, оқырманға түсінік беріліпті. Ал, облыстық «Коммунистік еңбек» (қазіргі «Атырау») газетінің 1967 жылғы 22 ақпандағы санында «Комсомол өсірген ардагер» атты мақала жарияланып, Хиуа Мұқанұлының ғұмырнамасы мен ерен ерлігі хақында кеңірек айтылған. Мақала авторы Қожахмет Ізімбергенов бізге бейтаныс қайраткердің есім-сойын, атқарған қызметін, сіңірген еңбегін егжей-тегжейлі баяндапты.

Қ.Ізімбергеновтің көрсетуінше, Мұқан жалғыз ұлы Хиуаны 1923 жылы Орынбор қаласындағы балалар коммунасына (кейін – Қазақ өлкелік үлгілі тоғыз жылдық мектебі) оқуға беріп, үлгілі тәртібі, сабақтағы жақсы үлгерімімен көрінген оны келесі жылы – он төрт жасында Бүкілодақтық ЛКЖО ұйымының мүшелігіне қабылдайды. Мектепті ойдағыдай бітірген ол мамандық алу мақсатында автономиялы республиканың астанасы – Қызылорда қаласындағы Қазақ өлкелік халық ағарту комиссариаты жанындағы екі жылдық әкімшілік-есеп мектебіне түскен. Оны бітіріп, 1930 жылдың аяғында аудан орталығы – Доссор кәсіпшілігіне жолдамамен келеді. Еңбек жолын Доссор аудандық қаржы мекемесінде есепші болып бастап, бірнеше айдан соң ұйымдастырушылық қабілетімен танылған жиырма бір жастағы Хиуаны аудан жастары аудандық комсомол комитетінің хатшылығына сайлайды. Білімді де іскер жас сол жылы БК(б)П мүшелігіне кандидаттыққа өткен.

Ол кезде Отан алдындағы жауынгерлік борышын өтеу ер жігіттің парызы еді. 1932-1935 жылдары Қызыл Армия қатарында болған Хиуа Мұқанов мұнда да өзін ерекше жігер-қабілетімен көрсете біліпті. Оған командование мен саяси бөлімнің берген мінездемесі дәлел: «1933 жылы полк мектебін бітірді, бұдан взвод командирінің көмекшісі болып шықты, сонсоң топтық саяси жетекші болып істеді, әскери және саяси әзірліктің озаты болды. Мұқанов осындай істері үшін әлденеше рет алғыс алды, полктың командованиесі мен партия ұйымы оны полктың «Құрмет кітабына» енгізді…»

Армия қатарынан оралған Хиуа басшы партия, кеңес, кәсіподақ органдарына сайланып, жұмысын жалғастырған. Қосшағыл мұнай кәсіпшілігі комсомол комитетінің хатшысы, Гурьев аудандық комсомол комитетінің хатшысы, Гурьев округтік атқару комитетінің жауапты хатшысы, БЛКЖО Гурьев облыстық комитетінің бірінші хатшысы, мұнайшылар кәсіподағы облыстық комитетінің төрағасы, Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитетінің екінші хатшысы, Шығыс мұнай өнеркәсібі қызметкерлері кәсіподағы Орталық Комитеті ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі тәрізді ірі лауазымды қызметтер – Х.Мұқановтың саяси тұрғыдағы сауаттылығы, іскерлігі мен шебер ұйымдастырушылығының жарқын көрінісі.

Тек негізгі міндетін атқарғанға тоқмейілсіп қалмай, әрқашан ұйым мен ұжымның саяси-қоғамдық өміріне оның белсене қатысып отырғанын Қ.Ізімбергенов өз мақаласында келтірген. Мұны Хиуаның өз қолымен 1939 жылдың қарашасында жазған өмірбаянындағы: «…Мен комсомолдан өстім, адам баласының ең алдыңғы қатарлы отряды – Ленин партиясының қатарында тәрбиеленудемін. Мен сүйікті партия үшін, социалистік Отаным үшін өзімнің қасық қаным қалғанша күшімді де, жігерімді де беруге тиістімін…» — деуі де құптай түскендей.

Айта кетейік, әскери құжаттарда 1910 жылы дүниеге келген оның туған жері ретінде Ақтөбе облысы көрсетілген. Себебі, Кеңес өкіметі кезінде Атырау облысындағы Қызылқоға ауданының аумағы қазіргі Мақат (ол кезде Доссор) ауданына, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарына қараған. Ал, бауырластар зиратында 56 боздақ жерленгені жөніндегі Балаклея аудандық әскери комиссариатының анықтамалық тізімінде капитан Х.Мұқановтың 1888 жылы туғаны көрсетіліпті. Біздіңше, ол – жаңсақ жазылған дерек.

Сауатты саяси жетекші

1941 жылы Уфа қаласындағы Киров аудандық әскери комиссариатынан кадрлық офицер ретінде Қызыл Армия қатарына шақырылған Хиуаны екі күннен соң Башқұрт республикалық әскери комиссариаты арқылы Мәскеудің В.И.Ленин атындағы әскери-саяси училищесіне қысқа мерзімді курсқа оқуға жіберіпті. Оны бітірген соң капитан Мұқанов Қазақ атты әскер дивизиясы штабының саяси бөлімі бастығының орынбасары болып тағайындалған. Осы тағайындаудан-ақ оның саяси сауаты өте жоғары болғанын көрсетеді.

Әскери құжаттарға қарағанда, 1942 жылғы қыркүйекте Сталинград майданына аттанған Хиуа Оңтүстік-батыс майданы құрамындағы 6-армияның Саяси басқармасы үгіт-насихат бөлімінің әуелі кіші, сосын аға нұсқаушысы болыпты. 1942 жылдың 10-27 желтоқсаны аралығында әр ұлттан жасақталған сарбаздардың әрқайсысына өз тілдерінде күш-қайрат беріп, жігерлендіре түседі. Сол жылдың 17-18 желтоқсанында Воронеж облысының Дерезовка және Оробинский селолары үшін болған қиян-кескі ұрыстарда саяси жетекші ретінде жауынгерлерді рухтандырып, Отанды қорғаудың әскери жағдайдағы үлгісін батыл түсіндіріп отырған.

1943 жылдың 11 ақпанында 15-атқыштар корпусының әскери қызметкері, капитан шеніндегі саяси жетекші Х.Мұқанов Балаклея қаласы үшін болған соғыста қанқұйлы жаумен қасық қаны қалғанша шайқасады. Ақыры, қаруластарының түгел қаза тапқанын аңғарған Хиуа бір үйдің ауласында үйілген шөпке қалқаланған пулемет ұясының тым-тырыс болып қалғанын байқап, денесі әлдеқашан суып кеткен жауынгерді кейін ысырып, станокты пулеметті өзі қолға алған. Аңдыған жау алмай қоя ма, жаңбырша жауған дұшпан оғының бірі оның оң жақ кеудесіне тура тиді де, ол шалқалап барып ұшып түсті. Мұның бәрін ауладағы сарайға жасырынып жатқан жергілікті әйел көріп отырады. Қызыл Армияның соңғы сарбазы қалғанша күтіп, фашист әскерлерінің ілгері кеткеніне әбден көзі жеткен әйел жанұшыра жетіп, қансырап жатқан Хиуаның шинелінің өңіріндегі түймесін ағытып жіберіп, кеудесіне қолын салып еді, әлі жып-жылы екен. Қолдан келген көмегін жасағанымен, кеш қалғанын түсінген ол капитанның жансыз денесін сүйрелеп әкеліп, ауланың бұрышына жүзін жасырды…

Осы ерлігі үшін аға саяси жетекші, капитан Хиуа Мұқанов 1943 жылдың ақпанында «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалі және «Қызыл жұлдыз» орденімен марапатталған.

Балаклеялықтардың мәліметіне сүйенсек, Харьков операциясы кезінде жау қоршауында қалған 240 мыңнан астам сарбаздың тек 22 мыңы ғана тегеурінді құрсауды бұзып аман шыққан. Ал, осы қаланы азат ету жолында 18 мыңнан астам кеңес жауынгері қаза тапқан екен.

Харьковтіктер құрметі

Белгілісі, Хиуа Уфа қаласында жүргенде Зоя Алексеевна есімді бойжеткенмен тағдыр қосқан екен. Екеуі сондағы Худайбердин көшесі, №17 үйде тұрыпты. 1943 жылдың 28 наурызында майдандас досы, майор Ыбыраев зайыбы Зоя Мұқановаға хат жазып, Харьков облысының Балаклея қаласы түбіндегі басқыншылармен бетпе-бет ұрыста Хиуаның ерлікпен қаза тапқанын жеткізген.

Ал, Харьков облысының Балаклея аудандық партия комитетінің 1943 жылғы 20 мамырда жазған хатында былай депті:

«Құрметті Зоя Алексеевна Мұқанова!

Балаклея аудандық партия комитеті мен атқару комитеті, барлық балаклеялықтар сізге ең қымбатты досыңыз, сүйікті еріңіз капитан Хиуа Мұқанұлы Мұқановтың Балаклея қаласын фашистік қарақшылардан азат етуде сұрапыл ұрыста, теңдесі жоқ ерлікпен 1943 жылы 11 февральда қаза тапқандығын қатты қайғырып хабарлайды.

Хиуа өзінің ең қымбаттысын – жалынды өмірін сүйікті Украина жерін зұлым жаудан азат ету жолына қиды. Балаклея еңбекшілері батыр капитан Хиуа Мұқановтың ерлік бейнесін еш уақытта ұмытпайды және сіздің қайғылы қазаңызға ортақпыз.

Хиуаның денесі Балаклея қаласындағы заводтың жазғы паркінде қойылған.

Коммунистік сәлеммен: Балаклея аудандық партия комитетінің секретары Булат.»

1964 жылы Хиуаның отбасы тағы бір хат алады. Оны жазған Балаклея қаласындағы №3 орта мектептің V сыныбының оқушылары екен. Хатта ержүрек капитан Х.Мұқанов туралы мектеп мұғаліміне деректер жіберуді сұрапты.

Балаклея пионерлерінің 1966 жылдың 7 ақпанда жазған хатында былай деп көрсетілген: «Қымбатты Зоя Алексеевна! Біз Хиуа Мұқановтың – мұндай тамаша адамның өмірбаянын жазған хатыңыз үшін сізге пионерлік алғыс айтамыз. Біздің қаламыздың үлкен көшелерінің бірі ержүрек Мұқановтың атымен аталады. Қалалық паркте Ұлы Отан соғысы кезінде қаза тапқан батырлардың ескерткіші тұр. Мұнда Хиуа Мұқанов та жерленген…»

Шынында да, Украина елінің Харьков қаласынан 84 шақырым жерде, сол облыстың Изюм ауданына қарасты Балаклея қаласының Кузнечная көшесіне ержүрек капитан Хиуа Мұқановтың есімі берілген. Денесі баяғы үйдің ауласынан алынып, Куйбышев көшесіндегі бауырластар паркіне қайта жерленіпті. Мұны 1967 жылы Хиуаның қарындасы Бияда Мұқанова арнайы барып көріп келгені анық.

Жерлестер неге қамсыз?

Неміс басқыншыларымен ұрыста қаһармандықпен қаза тапқан жерлесіміз, көрнекті жастар жетекшісі болған Хиуа мен зайыбы, мамандығы дәрігер Зоя Алексеевна Мұқановтардан Трисан есімді ұл қалған. Ол кейін анасы екеуі Астрахан қаласында тұрыпты. Хиуаның немере қарындасы, Қазақ КСР статистика саласының үздік қызметкері Ұштап Сүлейқызы Махамбетованың ұлы Бауыржан Жарекеновтің айтуынша, анасы дүние салған соң Трисан Хиуаұлымен қарым-қатынас мүлдем үзіліпті. Тіпті, ұрпағының бар-жоғы да белгісіз. Ал, Мұқанның ағасы Махамбеттің ұлы Қалымгерейден өрбіген Жолдас ұл-қызымен бүгінде Доссор кентінде тұрады.

«Жығылғанға – жұдырық» демекші, халық депутаттары Гурьев қалалық Кеңесі атқару комитетінің 1981 жылдың 6 тамызындағы №249 шешіміне сәйкес Атырау қаласынан берілген Хиуа Мұқанов көшесі қазір көрнекті жазушы Сәбит Мұқановтың есіміне ауыстырылған. Тіпті, ол жөнінде ешкім жөнді түсінік те бермепті. Тек «Кейбір көшелер, өткелдерге және даңғылға атау қою туралы» деген атаумен Атырау қаласы әкімдігінің 2011 жылдың 10 мамырындағы №707 қаулысы және Атырау қалалық мәслихатының сол жылғы 12 мамырдағы шешімі бірлескен түрде шығып, жергілікті баспасөзге жарияланғанда бір-ақ білген. Бірлескен шешім-қаулыға сол кездегі қала әкімі Мереке Есмұратов пен қалалық мәслихаттың хатшысы Бекболат Қазиманов қол қойыпты.

Осылайша, өз дәуірінде туған жері мен Отаны үшін жан-тәнімен беріле еңбек еткен көрнекті қайраткер – жастар жетекшісінің есімі ойламаған жерден назардан шығарылды. Мұны тиісті құрылымдар мен лауазым иелері әдейі жасады ма, әлде сауатсыздықтың кесірі тиді ме? Ол жағын ешкім дөп басып айта алмайды.

Белгілісі – облыс және қала әкімдерінің бәріне бұл қателікті қалпына келтіру немесе басқа көшеге беруді сұрап жазған Х.Мұқановтың туысы Бауыржан Жарекеновтің өтініші әлі күнге дейін қанағаттандырылмай келеді. Сонда біз неге қамсызбыз?!

Әлде атақты ақын Ілиястың қанатты сөзге айналып кеткен:

Өз елі өз ерлерін ескермесе,

Ел, тегі, қайдан алсын кемеңгерді, — 

деген жыр жолдарын түсіне алмай жүрміз бе екен…

* * *

Айтпақшы, 2011 жылғы мамырдағы шешім-қаулымен «көшесінен айырылып қалғандардың» ішінде көрнекті қайраткер, Ембі мұнайын игеруде өшпес қолтаңба қалдырған Сабыр Шарипов те бар. Оның жазушы Әди Шәріповпен туыстығы жоқ. Сабыр Шарипов – қазақ мұнай-газ өнеркәсібінің негізін қалаушылардың бірі.

Назарбек ҚОСШИЕВ,

жазушы, документалист