Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары Дүйсенбай Тұрғанов пен Сергей Пономарев Батыс өңіріндегі су көздерінің пайдаланылуы мен ластануын мәселе етіп көтеріп, Үкімет басшысына, Бас прокуратураға сауал жолдаған болатын.
Еліміздің Бас прокуроры Берік Асылов өз құзыреті шеңберінде Батыс өңірінің су ресурстарын пайдалану және ластау жөніндегі депутаттық сауалды қарап, ресми жауабын жолдады.
-Батыс өңіріндегі «Көкжиде» мен «Көкжиде құмдары» жерасты сулары ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар жер қойнауы учаскелері ретінде республикалық маңызы бар мемлекеттiк табиғи-қорық қоры объектiлерiнiң тізбесіне (Үкіметтің 2006.09.28 №932 және 2011.05.24 №568 қаулылары) енгізілген.
Мұндай учаскелерде табиғи-қорық қорының геологиялық, гидрогеологиялық объектілерінің сақталуына қауіп төндіретін қызметке тыйым салынады («Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» Заңның 77-бабы).
Сондай-ақ «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодекстің 25-бабы 1-тармағының 5)-тармақшасына және Су кодексінің 120-бабының 2-тармағына сәйкес ауыз сумен жабдықтау үшін пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін жерасты сулары кен орындары мен учаскелерінің контурларында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялар жүргізуге тыйым салынады.
Қазіргі уақытта «Көкжиде құмдары» аумағында көмірсутек шикізатын барлау және өндіру бойынша қызметті «КМК-Мұнай» АҚ, «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ, «Фирма Ада Ойл» ЖШС, «Қазақойл Ақтөбе» ЖШС және «Урихтау Оперейтинг» ЖШС (бұдан әрі – жер қойнауын пайдаланушылар) жүзеге асырады, бұл бірегей табиғи кешендер жай-күйінің нашарлауына нақты қауіп төндіреді.
2021 жылы прокуратураның ұсынуы бойынша Энергетика министрлігі (бұдан әрі – ЭМ) жер қойнауын пайдалануды кезең-кезеңімен тоқтата тұру туралы шешім қабылдады.
Қоршаған ортаға әсер етудің берілген рұқсаттарына сәйкес жоғарыда аталған жер қойнауын пайдаланушылар биылғы ақпа айының 1-іне дейін Көкжиде жерасты сулары кен орнының контурында орналасқан өндіруші мұнай-газ ұңғымаларын кезең-кезеңімен жою жөніндегі іс-шаралар жоспарын жасап, бекітуге тиіс болды.
Бұл жоспарларды Энергетика, Экология және табиғи ресурстар министрліктерімен келісу қажет болған.
Алайда компаниялардың экологиялық шарттары орындалмаған, іс-шаралар жоспарлары уақтылы келісілмеген және бекітілмеген.
Сонымен қатар аталған министрліктер бірегей кен орнын сақтау жөніндегі бірлескен іс-шаралар жоспарын әзірледі және ведомствоаралық комиссия (бұдан әрі – Комиссия) құрды.
Осы жоспарды іске асыру шеңберінде Комиссия жерасты сулары кен орнының контурында орналасқан ұңғымаларға тексеру жүргізді.
Нәтижелері кен орнының мұнай өнімдерімен, қалдықтармен үздіксіз ластануын көрсетті,- делінген бас прокурордың жауабында .
Жер жамылғысының бұзылуы, аумақтардың ластанған топырақтармен ластануы, ұңғыма өнімдерінің ағуы және жиналуы, ұңғымаларды тиісті цементтеудің болмауы және т.б. фактілер де анықталған.
Атап айтқанда, бақылау ұңғымаларынан су сынамаларын алу және жерасты суларын зертханалық зерттеу арқылы барлық үлгіде мұнай өнімдерінің құрамы анықталды.
Облыс прокуратурасы Ақтөбе облысы бойынша Экология департаментінің (бұдан әрі – Департамент) атына (24.05.2023ж. және 06.06.2023 ж.) заңдылықты бұзушылықтарды жою туралы ұсыну енгізді. Қазіргі уақытта Департамент жер қойнауын пайдаланушылардың қызметіне жоспардан тыс тексерулер жүргізуде.
Бүгінгі күні тексерумен «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ-да жерасты суларында 5 су ұңғымасы (25-тен) мұнай өнімдері бойынша шекті рұқсат етілген концентрациялардың (бұдан әрі – ШРК) артуы анықталды (топырақтың 8 сынамасында мұнай өнімдері бойынша орта есеппен 100 еселенген ШРК-ге дейін асып кету анықталды).
Анықталған бұзушылықтар бойынша, оның ішінде экологиялық залал келтірумен байланысты экологиялық рұқсат шарттарын орындамағаны үшін Департамент тексеру қорытындылары бойынша оларды жою және компанияларды әкімшілік жауаптылыққа тарту бойынша заңда көзделген шараларды қабылдайтын болады (баптың санкциясы экологиялық рұқсаттың қолданылуын тоқтата тұруды немесе онсыз екі мың айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуды көздейді).
Департаменттің тексерулер жүргізуі облыс прокуратурасының бақылауында.
Ресми жауапта Орал өзенінің экожүйесін қалпына келтіруге қатысты да арнайы тоқталған.
“Соңғы жылдары Орал өзенінде Ресей Федерациясынан келетін ағын көлемінің айтарлықтай төмендеуі байқалады. Су тасқынының деңгейі төмен, 2019 жылы ол су тасқыны кезінде 240 см, 2020 жылы – 310 см, 2021 жылы – 358 см, 2022 жылы – 395 см, 2023 жылы – 557 см, соңғы 10 жылдағы судың орташа деңгейі 428 см.
Орал өзенінің бассейнінде 18 ірі су қоймасы (Ресейде 15 және Қазақстанда 3), күрделі құрылыстары бар 80 су торабы және кіші өзендерде 3100-ге жуық жер бөгеттері орналасқан.
Ресей аумағында өзеннің су ресурстарының негізгі бөлігі өндірістік қажеттіліктерге (шамамен 85%), қалғаны шаруашылық — ауыз су қажеттіліктеріне (12%) және жерді суаруға (2%) пайдаланылады.
Қазақстан шегінде су көлемінің тек 7% — ы өндірістік қажеттіліктер үшін, 8%-ы шаруашылық – ауыз сумен жабдықтау үшін, 44% — ы балық шаруашылығы үшін пайдаланылады.
Орал-Каспий бассейнінің бүкіл аумағының су теңгерімі тапшы бассейндерге жатады, экономика салаларын орналастыру және дамыту өңірдің және жалпы ел экономикасының шикізат ресурстары мен қажеттіліктеріне сәйкес су факторын тиісті есепке алмай жүзеге асырылды.
Екі елдің үкіметі Орал өзенінің трансшекаралық бассейнін жақсарту бойынша белгілі бір жұмыстар жүргізуде”- делінген.
Әрі қарай 2020 жылы ірі өзендердің бассейндерінде (Орал, Ертіс және т.б.) зерттеулер жүргізу бойынша ынтымақтастықты жандандырудың Жол картасын бекіткені туралы айтылады.
“Жол картасы шеңберінде қазақстандық сарапшылар Орал өзенінің гидрологиялық жай-күйіне талдау жүргізді, оның қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрліктері (бұдан әрі – ЭТРМ) және Ресей Федерациясының табиғи ресурстары Орал өзені трансшекаралық бассейнінің экожүйесін сақтау жөніндегі 2021-2024 жылдарға арналған Қазақстан – Ресей ынтымақтастығының бағдарламасын бекітті.
Бағдарламада Орал өзенін сауықтыруға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстары, өзен бассейнінің ластану көздерін анықтау және түгендеу бойынша бірқатар іс-шаралар көзделген. Белгіленген шаралар іске асыру сатысында.
2025 жылдың қорытындысы бойынша ластанған сарқынды сулар мен өзге де заттар көлемінің қысқаруы, су өткізу құрылыстарын реконструкциялау және салу, жағалаулар мен іргелес су айдындары мен аумақтарды қоқыстан тазарту, өзен суы мен көктемгі Сулы Горизонт көлемінің ұлғаюы күтілуде”,- делінген.
Бас прокурор Б. Асыловтың мәлімдегеніндей, Батыс Қазақстан облысында әлеуметтік-экономикалық дамудың 2021-2025 жылдарға арналған кешенді жоспары шеңберінде Орал өзенінің жағалауын нығайту бойынша жұмыстарға 1,76 млрд теңге сомасында қаражат көзделген.
Атырау облысының 2021-2025 жылдарға арналған даму жоспарына су деңгейін арттыру және Орал өзенінің гидрологиялық режимін жақсарту үшін жалпы сомасы 19 млрд теңгеге іс-шаралар енгізілген.
Сонымен қатар 2022 жылы Ресей Федерациясының Тюмень қаласында өткен трансшекаралық өзендер жөніндегі Қазақстан-Ресей комиссиясының кезекті отырысында Ириклин су қоймасынан Жайық өзеніне су ағызу, оны 25 м3/сек дейін ұлғайту туралы мәселе көтерілді (ағызу 15-20 м3/сек құрайды).
Мәселені Ресей тарапының талқылауы сатысында.
-Өзеннің негізгі саласы Елек өзені болып табылады. Көптеген онжылдықтар бойы Елек өзені хроммен ластанған, ол 1957 жылы хром қосылыстары зауытының іске қосылуымен және 1934 жылы Алға химиялық зауытымен (бормен ластанған) байланысты.
2022 жылы Елек өзенінің жерасты суларының алты валентті хроммен ластану ошағын зерттеу бойынша жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша оны жою жобасының техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеу жоспарланған (жобаға 170 млн теңге бөлінген).
Сонымен қатар бор өндірісінің қалдықтары (шлам жинағыштар) 2009 жылы сот шешімімен республикалық меншікке берілді (ЭТРМ қалдықтарының меншік иесі «Жасыл даму» АҚ басқарушы компаниясы).
2017 жылы ЭТРМ «Ақтөбе облысы С.Киров атындағы бұрынғы Алға химия зауытының аумағында орналасқан қауіпті қалдықтарды (химиялық және өнеркәсіптік қалдықтарды, шлам жинағыштардың қалдықтарын) жою» жобасын әзірледі.
Ведомстводан тыс кешенді сараптаманың 27.12.2017 жылғы № 01-0653/17 қорытындысына сәйкес жобаны іске асыру үшін 2020-2022 жылдарға 7,8 млрд теңге көлемінде қаржыландыру бөлінген (2020 жылға РБ-дан 1,8 млрд теңге, ЖБ-дан 180 млн теңге бөлінген). Жобалық құжаттама облыс әкімдігінің теңгеріміне берілді.
Жобаны жүзеге асыру жобалық шешімдер мен экологиялық сараптамаға келіспеген қоғам қайраткерлерімен сот процестеріне байланысты тоқтатылды (2021 жылы аяқталды).
Аталған уақыт ішінде жобаның үш жылдық қолданылу мерзімі аяқталды, осыған байланысты ЭТРМ оны түзетуді жоспарлауда,-делінген Бас прокурор жазбасында.
Нұргүл Насыр
