Халықты біріктіретін рухани өзек

Кез-келген мемлекеттің жүрегі – оның Конституциясы. Ол – қоғамның дамуы мен тұрақтылығының негізі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі.

Биыл Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына 30 жыл толып отыр. Осыған орай біз қоғамның белсенді өкілдеріне сауал қойып, пікірлерін білген едік. 

1. Сіз үшін Конституция деген не? Оны қалай бағалайсыз?

2. Соңғы жылдары Конституцияға бірқатар өзгерістер енгізілді. Бұл реформаларға қатысты сіздің көзқарасыңыз қандай?

3. Ата Заң қоғамдағы бірлік пен тұрақтылыққа қалай әсер етеді деп ойлайсыз?

Қатимолла РИЗУАНОВ,

1993 жылғы Конституцияны қабылдау сессиясының куәгері, Атырау облысының Құрметті азаматы:

Тәуелсіздік тірегі

Конституция  жайлы сөз қозғалғанда, менің есіме ең алдымен Тәуелсіз еліміздің алғашқы Ата Заңы – 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституция түседі. Бұл тарихи сәтке мен өзім тікелей куә болдым. Себебі сол кезде Жоғарғы Кеңестің сессиясына қатысқан едім.

Сол күндері тек Ата Заңымыз ғана емес, мемлекеттік рәміздеріміз – Елтаңбамыз мен Туымыз да бекітілді. Бұл құжаттар бүгінге дейін негізінен сол қалпында сақталып келеді, айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Алайда алғашқы Конституцияны қабылдау оңайға соқпады. Себебі депутаттар түрлі әлеуметтік, саяси көзқарастағы адамдар еді.

Әсіресе мемлекеттік тіл мәселесі көп уақытты алды. Басқа баптар тез қабылданғанымен, тілге қатысты бапты қабылдау үшін бірнеше мәрте талқылау қажет болды. Сол сәтте сессия төрағасы Серікболсын Әбділдиннің  парасаттылығы мен саяси шеберлігі ерекше көзге түсті. Регламенттің аясында әртүрлі сылтаулармен дауыс беруді кейінге шегеріп, пікірталастарды дұрыс арнаға бұра білді. Осы арқылы сессияның тыныштығы мен нәтижелілігін сақтады.

Осылайша, 28 қаңтар – еліміздің тарихындағы ерекше күн ретінде күнтізбеде қызылмен белгіленіп, мемлекеттік мереке ретінде аталып өтетін болды. Өкінішке қарай, бұл Конституцияның ғұмыры ұзақ болмады. Жоғарғы Кеңестің өзі таратылып, кейін референдум арқылы жаңа Конституция қабылдадық.

Соңғы референдум нәтижесінде қабылданған өзгерістер – заман талабы мен қажеттілігінен туындаған шешімдер деп есептеймін. Дегенмен сол реформаларды жүзеге асырудың баяу жүріп жатқанын айтқым келеді.

Парламент те, атқарушы билік те қажет деңгейдегі іскерлік пен жеделдікке жете алды деп айта алмаймын. Мәселен, Конституцияға енгізілген өзгерістерді халық референдум арқылы қабылдағаннан кейін, депутаттар осы өзекті заңдарды жедел түрде қабылдаудың орнына, біраз күн өткесін баяғы дағдымен жайбарақат екі айлық каникулға шығып кетті. Бұл, әрине, басқа мемлекеттік органдардың да жұмысына тұсау болатын жағдай.

Иә, соңғы жылдары елімізде Конституциялық реформалар жүргізілді. Мен бұл өзгерістерді толық қолдаймын. Өйткені заман өзгеріп жатыр, халықтың санасы оянып, ел билігіне деген талабы да артып келеді. Осындай жағдайда мемлекет те халықпен бірге дамуы керек. Реформа – соған жасалған жауап.

Бір кезде бүкіл шешімді тек орталық қабылдайтын, халық тек бақылаушы болатын. Қазір жергілікті өзін-өзі басқару, халықтың ел ісіне араласуы, Парламенттің рөлінің артуы – мұның бәрі демократиялық қоғамға бастайтын нақты қадамдар. Бұл – бір адамның билігі емес, бүкіл халықтың таңдауын ескеретін әділетті басқарудың үлгісі. Ардагер ретінде мен үшін бұл – үлкен үміт. Мен өз немерелеріме «Ел тағдыры – сендердің қолдарыңда» деп жиі айтамын. Енді сол елдің тағдырына жастар белсене араласуы үшін заңдық негіз қаланып жатыр. Бұл – болашаққа салынған алтын көпір.

Ата Заң – бұл мемлекеттің арқауы ғана емес, ұлтты біріктіретін ұлы күш. Конституция бәрімізге ортақ. Ол – бай мен кедейге, жас пен кәріге, ауыл мен қалаға тең құқық беретін заң. Осы бірлік принципі арқылы қоғамда әділеттілік орнайды. Менің жастық шағымда халық түрлі қиындықты бастан кешірді – соғыстан кейінгі жылдар, тапшылық, әділетсіздіктер. Ол кезде заңның күші емес, кейде бұйрықтың ғана күші болатын. Қазір бізде заң бар, ол – әділдіктің тірегі болуы тиіс.

Ата Заң барлық азаматты тең көреді. Мұның өзі қоғамда алауыздық пен бөлінушілікке жол бермейді. Біз көпұлтты, көпдінді елміз. Осындай әртүрліліктің ішінде бейбіт өмір сүру – оңай емес. Бірақ Конституцияның арқасында әр ұлттың, әр адамның құқығы қорғалып отыр. Бұл – үлкен байлық.

Тұрақтылық – тек экономикалық даму емес. Ол – адамның ертеңіне сеніммен қарауы. Егер адам заңның бар екеніне, оның жұмыс істейтініне сенсе – онда қоғамда сабыр да, татулық та болады. Сондықтан менің ойымша, Конституция – тек қағаз емес, ол – халықты біріктіретін рухани өзек.

Айболат БЕКТЕН,

Бас прокуратура жанындағы құқық қорғау органдары академиясы кәсіби оқыту институтының кафедра доценті, аға әділет кеңесшісі:

«Бұл құқықтық құжат ғана емес…»

Заңгер ретінде Конституцияны азамат-тардың құқықтары мен бостандықтарының айнасы деп санаймын. Ол әрбір адамға өз құқығын білуге және оны қорғауға мүмкіндік береді. Конституцияда жазылған нормалар қоғамның негізгі қағидаларын белгілейді, биліктің шекарасын айқындайды және мемлекет пен азамат арасындағы өзара жауапкершілікті реттейді.

Қазіргі заман талаптарына сай, Конституция үнемі дамып, жетілуі тиіс. Бұл оның өміршеңдігінің белгісі. Біз қолданып отырған реформалар – заңның қоғамның өзгеріп жатқан қажеттіліктеріне жауап беруі. Конституция арқылы мемлекет заң үстемдігін, әділеттілікті және тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

2022 жылғы 5 маусымда өткен республикалық референдум нәтижесінде Қазақстан Республикасының Конституциясына елеулі өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістер саяси жүйені демократияландыруға, билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлуге және азаматтардың құқықтарын қорғау жүйесін нығайтуға бағытталған. 

2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Конституциялық Сот өз жұмысын бастады. Бұл орган азаматтардың Конституцияға сәйкес келмейтін құқықтық-нормативтік актілер туралы шағымдарын қарауға мүмкіндік береді. Осылайша, Конституциялық Сот биліктің үш тармағы арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етіп, азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейтеді. 

Конституцияға енгізілген өзгерістер нәтижесінде Президенттің өкілеттіктері қайта қаралды. Енді Президент жеті жылға бір рет қана сайлана алады. Бұл өзгеріс саяси жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етуге және биліктің бір адамның қолында шоғырлануын болдырмауға бағытталған. 

Сонымен қатар Парламенттің заң шығару өкілеттіктері күшейтілді. Мәжіліс енді заңдарды қабылдай алады, ал Сенат оларды тек мақұлдайды. Бұл өзгеріс заң шығарушы органның рөлін арттырып, биліктің заң шығарушы тармағының тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Айта кететін жайт, адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құқықтық мәртебесі мен міндеттері Конституцияда нақты бекітілді. Бұл азаматтардың құқықтарын қорғау жүйесін нығайтып, олардың құқықтарының бұзылуына жол бермеуге мүмкіндік береді. 

Жер және оның қойнауы халыққа тиесілі деген конституциялық қағиданың нақты көрініс табуы – елдің ұлттық байлығының шын мәнінде халық мүддесіне қызмет етуі керектігін көрсетеді. 

Жалпы, Конституцияға енгізілген бұл өзгерістер құқықтық мемлекет құру жолындағы маңызды қадамдар болып табылады. Олар билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлу, азаматтардың құқықтарын қорғау жүйесін нығайту және саяси жүйені демократияландыру арқылы қоғамдағы бірлік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған.

Ата Заң – мемлекеттің құқықтық негізі ғана емес, сондай-ақ қоғамды біріктіретін ең маңызды факторлардың бірі. Ол әртүрлі ұлт пен дінді, түрлі әлеуметтік топтарды ортақ құқықтық алаңға біріктіреді. Осы арқылы қоғамдағы бірлік пен тұрақтылықтың негізін қалайды.

Біріншіден, Конституция – барлық азаматтарға тең құқық пен міндеттерді қамтамасыз етеді. Бұл теңдік сезімі қоғамда әділеттіліктің, сенімнің пайда болуына әкеледі. Егер әрбір адам өз құқығы қорғалып, әділдікке қол жеткізетінін сезінсе, ол қоғамға деген сенімін жоғалтпайды, соның нәтижесінде әлеуметтік шиеленістер азаяды.

Екіншіден, Ата Заңда көпұлтты Қазақстанның бірлігі мен келісімін сақтау үшін арнайы баптар бар. Бұл – елдің қауіпсіздігі мен ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды құралы. Әр ұлттың мәдениеті, тілі, діні қорғалады, ал азаматтар заң алдында тең деп есептеледі.

Үшіншіден, Конституция билік тармақтарының өзара теңгерімін орнатады. Бұл биліктің артықшылығын шектеп, халықтың саяси құқығын қорғайды. Ашық және заңды басқару қоғамның сенімін арттырады, сондықтан саяси тұрақтылық нығаяды.

Сондықтан да Ата Заң – бұл құқықтық құжат ғана емес, ол – қоғамның бейбіт өмірінің, қоғамдық келісімнің және бірліктің негізі. Ол тұрақты дамудың, әлеуметтік әділеттіліктің және қауіпсіздіктің кепілі.

Әуезхан ШАШАЕВ,

Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының бас сарапшысы, жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты: 

Даму үшін тұрақтылық керек

Тарихқа шегініс жасасақ, Қазақстандағы алғашқы республикалық референдум осыдан тура 30 жыл бұрын, 1995 жылғы 30 тамызда өтті. Бұл оқиға – тәуелсіз Қазақстан тарихындағы алғашқы және аса маңызды саяси науқан еді. Халықтың еркімен қабылданған Конституция мемлекеттің жаңа даму бағытын айқындап, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуына негіз қалады.

Сол күні дауыс беруге 8,3 миллионнан астам адам қатысты. Референдум нәтижесінде халықтың 90 пайыздан астамы жаңа Конституцияны қолдады. Бұл – елдің егемендігін нығайтуға, билік тармақтарының теңгерімді жүйесін қалыптастыруға және адам құқықтарын қорғауға бағытталған жаңа кезеңнің басталғанын білдірді.

1995 жылғы Конституция Қазақстанда Президенттік басқару формасын бекітті. Конституциялық құрылымда заң шығарушы, атқарушы және сот билігі нақты айқындалды. Сонымен қатар адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау Конституцияның басты ұстыны ретінде бекітілді.

30 жыл ішінде Конституцияға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Әсіресе 2022 жылғы жалпыхалықтық референдумда қабылданған өзгерістер ел дамуындағы жаңа бетбұрыс болды. Ол өзгертулер халық билігін кеңейтіп, «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидатына негізделген Жаңа Қазақстанды құруға бағытталды. 

Референдум арқылы қабылданған Конституцияның маңызы – халық пен мемлекеттің байланысын нығайтқанында. Ата заңда әрбір азаматтың құқығы мен бостандығы, сөз және сенім еркіндігі, ар-ождан қадірі қорғалады. Мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді диалог осыдан бастау алады.

Конституциялық реформалар – бұл кез-келген елдің саяси тарихындағы маңызды сәттердің бірі. Қазақстан тарихына үңілсек, әрбір реформаның артында тарихи оқиғалар мен қоғамдық талаптар тұрды. Мысалы, тәуелсіздік алған алғашқы жылдарда қабылданған Конституция еліміздің егемендігін бекітіп, жаңа мемлекеттің құрылуын заңдастырды.

Одан кейінгі реформалар әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен халықаралық жағдайларға жауап ретінде қабылданды. Соңғы жылдардағы конституциялық түзетулер де осы тарихи үрдістің жалғасы ретінде қарастырылуы тиіс. Олар биліктің тармақтарын теңестіру, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту сияқты демократиялық принциптерді жетілдіруге бағытталған.

Тарих сабақтары көрсеткендей, конституциялық реформалар қоғамдағы тұрақтылықты сақтап, саяси жүйенің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Олар азаматтар мен билік арасындағы сенімді нығайтып, қоғамдық келісімді күшейтеді. Қазақстанның қазіргі реформалары елдің дамуындағы жаңа тарихи кезеңнің бастауы болып табылады және оның демократиялық қоғам құрудағы маңызды қадамы деп бағалауға болады.

Ата Заң – мемлекеттің құқықтық негізі ғана емес, сонымен бірге ұлттық бірліктің, әлеуметтік тұрақтылықтың басты тірегі болып табылады. Тарихи тұрғыдан қарағанда, кез-келген елдің дамуы мен қоғамның тұрақтылығы оның заңдық жүйесінің беріктігіне тікелей байланысты.

Қазақстанның тарихында біртұтас мемлекет ретінде қалыптасуы мен ұлт ретінде бірігуі күрделі әрі ұзақ процесс болды. Ата Заң осы үрдістің құқықтық негізін қамтамасыз етіп, қоғамдағы түрлі этностар мен топтардың құқықтары мен мүдделерін тең қорғауды қамтамасыз етеді. Бұл бірлік пен келісімнің, сондай-ақ әлеуметтік тұрақтылықтың кепілі.

Ата Заң биліктің тармақтарын анықтап, олардың өзара теңгерімін де қамтамасыз етеді. Бұл биліктің артық шоғырлануын болдырмай, саяси тұрақтылық пен құқықтық тәртіптің орнауына жағдай жасайды. Қоғамның әрбір мүшесі өзінің құқықтары мен міндеттерін нақты түсініп, әділдік пен құқықтық қорғау жүйесіне сенім артуы – ұлттық бірлік пен тұрақтылықтың басты факторы.

Тарих көрсеткендей, заңның үстемдігі мен конституциялық нормалардың орындалуы жоқ жерде тұрақтылық жоқ, ал тұрақты қоғам – бұл әділеттілік пен бірліктің нәтижесі. Сондықтан да Ата Заң қоғамдағы бірлік пен тұрақтылықты нығайтуда шешуші рөл атқарады деп сеніммен айта аламын.

Жазып алған Рита ӨТЕУҒАЛИ