Мемлекеттің сервистік моделі дәуіріндегі Конституция: дейін және кейін

Atr.kz/28 тамыз, 2020 жыл.  Екінші мыңжылдықтың басында «мемлекеттік көрсетілетін қызмет» ұғымының пайда болуы, мемлекеттік басқарудағы тұрақты және іргелі өзгерістердің басталуының басты дәлелі.

Сонымен бірге, одан туындайтын басқарушылық ойдың жетістіктерін қайта қарастыру, жаңа басымдықтарды орналастыру және заңнамалық актілердегі осындай өзгерістердің көрінісі бірқатар  мәселелердің күрмеулі сұрақтарына жол ашады.

         Біріншіден, егер біз «мемлекеттік көрсетілетін қызмет» санаты тек қазір туындады десек, онда бұрын мемлекет бұл қызметтерді көрсеткен жоқ деген қате ақпарат береміз. Ал шын мәнінде, әлеуметтік қорғау, білім беру, денсаулық сақтау және басқа да қызметтер бұрынғы заманнан көрсетілді.

         Сонымен бірге, мемлекеттік биліктің ажырамас атрибуты ретінде анықталған және мемлекеттің пайда болуы мен мақсаты туралы марксистік идеялар негізінде тәрбиеленген мемлекеттік аппарат қызмет көрсетуші рөлінде бола алмады. Демек, белгілі бір дәрежеде мемлекеттік органдар мен азаматтар арасындағы қатынастарды реттейтін барлық дерлік салалар қоғамдық-құқықтық бағытқа жатады.

Алайда, оларда билік пен бағыну принципі басым болды. Өйткені, ол кезде басты бағдарды әкімшілік құқық алды. Оның императивті нормалары аясында әртүрлі салалардағы әкімшілік рәсімдер жүзеге асырылды.  Осылайша, бүкіл кеңестік кезеңде әкімшілік рәсімдер не үшін және кім үшін жүзеге асырылады деген сауалдан өзгесін айналып өтті.

        Конституциялық құқық мемлекеттік құқық салаларының ажырамас элементі ретінде қарастырылғандықтан, келесідей қорытынды жасауға болады: Негізгі Заң негізінен билік пен бағыну принциптеріне негізделген императивті нормалардың өнімі болды. Әкімшілік және конституциялық құқықтың басты ерекшелігі ретінде мемлекет пен азаматтар арасындағы қатынастардың біржақты билік сипаты қазіргі заманғы құқықтық саясаттың прогрессивті идеялары іске асырылған сәттен бастап, сондай-ақ тұжырымдаманың әсерінен Мемлекеттік басқарудың сервистік моделіне көбірек күмән келтірілуде.

      Осылайша, 2010-2020 жылдар аралығында қолданыста болған құқықтық саясат тұжырымдамасында мемлекеттік қызметтер туралы сөз болса, біз көрсетілген тәсілдерден бас тартуымыз керек деп тікелей мәлімдейді. Немесе тағы бір мысал келтірсек, мемлекеттік қызметтің жаңа моделінің тұжырымдамасы-бұл жерде мемлекеттік қызмет «ұлт пен қоғам мүдделеріне қызмет ету»деген сөзбен синоним болуы керек делінген.

Енді екінші сұрақ, егер біз өткен шақта бұрынғы идеялар мен принциптер туралы айтатын болсақ, онда оларды не алмастыра алады және бұл қаншалықты ақталған?

       Біздің Конституциямыздың мерейтойлық күні қарсаңында мемлекеттің сервистік моделінің тұжырымдамасына сәйкес, Негізгі заң — бұл мемлекет пен қоғам, мемлекет пен азамат арасындағы одан әрі қатынастар қалыптасатын, міндетті қатынастардың мазмұны мен сипаты айқындалатын құжат екенін атап өткен жөн.

Шын мәнінде, осы ғылыми негізге айналған әлеуметтік келісім теориясы Негізгі Заңды Қоғамдық келісім деп атайды. Сондықтан Әлемнің барлық дерлік елдерінде Конституция, әдетте, республикалық референдумда қабылданады деп мәлімдейді. Әрине, бұл тұрғыда дау жоқ. Конституция мемлекет пен азаматтың негізгі міндеттемелерін қамтиды және анықтайды. Бұл, өз кезегінде, қоғамдық шарт теориясының ережелерін және қызмет көрсететін мемлекет тұжырымдамасының негізгі принциптерін көрсетеді.

Азаматтар мемлекеттік аппарат құрып, оған қызмет көрсету және өз қажеттіліктері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті ресурстар (қаржылық, билік өкілеттіктері және басқалар) береді, өз кезегінде өз тарапынан «салық төлеуге, әскерде қызмет етуге және заңдарға бағынуға»міндеттенеді.

        Әрине, негізгі заң басқа ережелерді анықтайды. Бұл мемлекеттің құрылымы, оның құқықтық режимі, мемлекеттік органдардың жұмыс істеу шарты. Алайда, оларды іске асыру нормаларына оңай жатқызуға болады. Ең бастысы-бұл құжаттың мәні, ол мемлекет пен азаматтың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы.

Конституцияны мемлекет пен оның азаматтары арасындағы келісім ретінде түсіну, сайып келгенде, әлеуметтік келісім ретінде, басымдықтарды дұрыс орналастыру және азаматтардың жеке субъективті құқықтары мен міндеттерін түсіну, бір жағынан, олардың күнделікті жұмысына мемлекеттік аппарат, екінші жағынан, бірдей көзқарас қалыптастыру тұрғысынан маңызды.

Осы пайымдаулардың сериясын толығымен ақылға қонымды сұрақ аяқтайды-Қоғамдық келісім ретінде әрекет ететін Конституция қандай өзгерістерді ұсынады? Құқықтық жүйеге қатысты түбегейлі өзгерістердің бірі мемлекеттік органдар мен азаматтардың қатынастарын реттейтін бірқатар құқық салаларының қоғамдық-құқықтық негіздерін «еріту» процесі болуы мүмкін.

Біржақты билік қатынастарынан теңдік қағидаттарына негізделген өзара іс-қимыл форматына көшу күтілуде. Тиісінше, жеке құқықтық институттар мен нормалардың шекаралары кеңейтілетін болады.

  Конституция қоғамдық келісім ретінде мемлекеттің бүкіл қызметін тек оның азаматтарына ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамға біртұтас әлеуметтік орган ретінде көрсетілетін қызмет ретінде қарастыруды көздейді. Мұндай жағдайда Қазақстанның Мемлекеттік қызмет ұғымын мемлекеттің тек жеке қызметтері шеңберінде ұстап тұру әрекеттері барлық мағынасын жоғалтады. Мемлекеттің қоғамдық қызметтері — құқық тәртібі, Қоғамдық денсаулық сақтау қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қорғау және басқалары — олардың барлығы мемлекеттік қызметтерге жатқызылады. Бұл, әрине, бірқатар оң аспектілерді қамтиды.

         Отандық мемлекеттік менеджменттің негізгі проблемаларының бірі – мемлекеттік басқарудың мақсат қоюын реттеу процесі басталады. Түйінді басымдықтар мен нысаналы индикаторлар қоғамдық қызметтерді тұтынушылардың мұқтаждықтарына негізделетін болады. Басқарушылық ой, сайып келгенде, мемлекеттік қызметтердің сапа стандарттарын қабылдайды.

 Мемлекеттік функциялар басым рөл атқаруды тоқтатады және ол жәй ғана мемлекеттік қызметтерді  көрсету құралына айналады. Мысалы, біздің санамызда қалыптасқан санитарлық-эпидемиологиялық қызметтердің бизнес нысандарын тексеру жөніндегі бақылау функциялары бұл мемлекеттік органдардың көптеген билік өкілеттіктерінің бірі екендігі туралы қағида дұрыс емес. Дұрысында, бұл жағдайда қоғамдық денсаулықты қамтамасыз ету үшін қоғамдық қызмет көрсету құралдарының бірі екеніне ғана байланыстырылуы керек.

     Сонда ғана мемлекеттік басқаруда жүйелі өзгерістер болады. Өйткені мемлекеттік билік органдарының ұйымдық құрылымы мемлекеттің қоғамдық және жеке қызметтерін көрсету жөніндегі үздік модельді іздеу негізінде құрылатын болады.

Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалаудың қолданыстағы жүйесі жаңғыртылатын болады. Өлшемдер мен көрсеткіштер азаматтар мен қоғамның ұсыныстары мен қажеттіліктеріне бағынады. Өйткені, адамға, мысалы, оның ауласында қанша қылмыс ашылғаны маңызды емес, оның жай болмауы маңызды.

Салауат МҮКСІМОВ,

ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің Атырау облысы бойынша департаментінің басшысы