Елдіктің ол арқауы
Байырғы қазақ даласында конституциялық заңнаманың қалыптасуы белгілі бір идеялар мен қағидалар арқылы айқындалып, нақты тарихи кезеңдерді қамтыды. Халқымыздың ғасырлар бойғы асыл да қасиетті арманы өзін-өзі еркін билеу принципімен қоса, тәуелсіз дербес мемлекет құру болатын.
Азаттық жолындағы күрес
Тәуелсіздік жолындағы күрестің ауыр салмағын кезінде халқымыз өз басынан кешірді. Сол бір аласапыран тұста еліміздегі қым-қиғаш қоғамдық- саяси құбылыстардың қиыншылықтарына қарамастан, ұлттық идеяларды басты бағыт етіп, қазақ елінің ұлттық, дербес, тәуелсіз мемлекетін құруда көш басында Алаш Конституция жобасының тұжырымдамасын ұсынған Ә.Бөкейханов, Б.Сартанов, Ж.Ақпаев, М.Шоқай және А.Байтұрсыновтардың ізгі ниеттері мен келер болашақты көре білгендіктері қазіргі заманымыздың талабына үндес келетіндігі сөзсіз.
Күрделі заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ қоғамы Конституцияларының тарихи-құқықтық сабақтастығының даму тарихына қысқаша тоқталар болсақ, 1917–1922 жылдары кеңестік республикалардың Конституциялары мен РКФСР құрамына кірген автономиялық республикалардың Конституцияларын қабылдау кезеңі болды. 1921–1922 жылдар аралығында Кавказ бойы республикаларының Ата Заңдары қабылданды. Бұл кезеңде 1917 жылғы Алаш Конституциясы жобасының тұжырымдамасы мен 1918, 1920 жылдардағы Түркістан АКСР-ның конституциялары сай келеді.
1924 жылы алғашқы КСРО Конституциясы қабылданды. Оның негізінде 1925–1927 жылдары одақтас, автономиялық республикалардың конституциялары да қабылданды. Дегенмен Өзбек, Тәжік және Түрікмен КСР-лері КСРО құрылғаннан кейін пайда болған мемлекеттер. Соған сай оларға тән жалпы қасиет аталған республикалар конституциялары КСРО конституциясына негізделіп және бұрын қабылданған одақтас республикалардың Конституцияларын, 1925 жылғы РФКСР Конституциясын басшылыққа алды.
Конституция жобасы қашан қабылданды?
1926 жылы 18 ақпанда Қазақ АКСР Орталық атқару комитеті Қазақ АКСР-ның Конституциясының жобасын қабылдады. Конституция жобасын жасау алғаш рет 1920 жылғы Қазақ АКСР кеңестерінің Құрылтай съезінде күн тәртібінде көтеріліп және Бүкілодақтық орталық атқару комитетінің (БОАК) бекітуіне тапсырылған болатын. Бір өкініштісі, БОАК жобаны қарамады. Тарихи және құқықтық әдебиеттерде Конституцияның 1926 жылғы жобасы жөнінде тым аз айтылады.
Ел тарихында 1930 жылдардың ортасында бұрынғы КСРО-да аса күрделі өзгерістер болды. Одақ аумағында капитализмнен социализмге өтетін өтпелі кезең аяқталып, социалистік қоғамдық қатынастар негізінен толық жеңіске жетті деп есептелді. Индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, мәдени революцияның шешуші кезеңдерімен байланыстырылады. Осындай елдегі өзгерістер КСРО Конституциясын өзгертуге негіз болды. 1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО-ның сталиндік атауымен жаңа Конституциясы қабылданды. Осы басты құжатта қазақ еліне Одақтық республика мәртебесі берілді. Қазақстанның одақтас республикаға айналуы сөз жоқ аса маңызды саяси-құқықтық тарихи оқиға болды. Бұл жағдай Қазақстанның болашақ тәуелсіздігін қамтамасыз еткен зор мәнді құқықтық акті және саты болды.
1937 жылы 26 наурызда бүкілқазақстандық кеңестердің төтенше Х съезі Қазақ КСР-ның Конституциясын бекітті.
Кеңестік дәуірдің соңғы Конституциясы – 1977 жылы 7 қазанда қабылданды. Соған сәйкес Қазақ КСР-ның да Конституциясы 1978 жылдың 20 сәуірінде қабылданды. Бұл Конституцияны қабылдаудың бірнеше алғышарттары қалыптасты.
Тәуелсіздік бастауында
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті мен құқығының қалыптасуына Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы 1990 жылғы 25 қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-ның егемендігі туралы Декларация қабылдауы саяси мәні бар оқиға болды. Алып империя КСРО-ның ыдырау процесін тездеткен 1991 жылғы «Тамыз бүлігі» осы жылдың қазан айына қарай көптеген бұрынғы одақтас республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР-ның атауы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді.
16 желтоқсан күні «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы қабылданып, онда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі салтанатты түрде жарияланды. 7 тарау, 18 баптан тұрған бұл заң еліміздің мемлекеттік-құқықтық тарихының жарқын да жаңа тәуелсіздік бетін ашты. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы қаңтардың 28-і елдің негізгі заңы – тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын қабылдады. Ал 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы жаңа Конституция қабылданды. Ол 9 бөлім, 98 баптан тұрады.
Ата заңымыздың қабылдануы, экономикаға басшылық жасаудың жүйесін қалыптастыру, әлеуметтік және ұлттық саясаттың негізгі бағыт-бағдарын белгілеп беру, тұрақтылықтың сақталып отыруы Қазақстан мемлекеттілігін қалыптастырудың сын сағатынан сүрінбей өтті деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Аққали АХМЕТ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
