Дала қырандары-ай

Біз әрқашан 1948 жылы 23 шілде де 52 биеден 52 құлын алғаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Социалистік Еңбек Ері атанған Маржан Енбайқызымен мақтанамыз. Аңыз қылып айтып жүреміз. Ал осындай Еңбек Ерінің шыққан тегі туралы не білеміз? Алыста қалған жылдар не дейді?

Әрі де Ақметше, бері  де Бектен өткен

Жайықтың батыс беткейіне қарай жазықтағы Беріш руы Жайық бөлімінің бір атасының есімімен аталатын Толыбай шағылын негізінен осы ру адамдары қоныс еткен. Елтайлық абыз Ғабдысамат Әйіптің айтуынша, Жайықтан – Абдан – Мәстек – Бектен – Бұғанай – Сүлейман – одан Енбай тарайды. Осы жерде Толыбайдың арқа жағындағы Бектен аталатын қара төбе мен Өрліктің қырындағы Жұлдыздың бергі етегіндегі Бұғанай қауымы осы аталарға тиесілі ме, жоқ па? Бұл жөнінде өрліктік тарихшы-ұстаз Тума, Толыбай ауыл советіндегі (ТАС) бастауыш мектептің 1958 жылғы соңғы директоры болған Қабыш Дәулетов ағамыздан сұрағанымызда былайша әңгіме өрбітіп еді.

– Бөкейліктер Жайықтың батыс бетіне қоныстанғаннан кейін шығыс жағында қалған қазақтар да келе бастайды. Осы бір мезгілдерде жер дауы болады. Қақтығысқа қатысқан бір тобында орыс, татар, қазақ аралас болса керек. (Негізі Жайық бойында орыстармен болған қақтығыста деген де мәлімет бар). Сол сәтте қазақтардың қолына ай-күні толып отырған орыс қыз тұтқынға түседі. Кейін ұл бала табады. Оның атын Ақметше деп қойып, бір әулетке асырауға береді. Ана сүтіне жарымай жәутеңдеп жетім өскен баланың бойы аласа, қарны қабақтай болып өскен соң балалар «мәстек» деп келеке қылып жүргенде, ол солай аталып кетеді-мыс. Бірақ, өжет, қайсар болып өседі. Ержеткен соң оны үйлендіріп, өз алдына отауын тігеді. Одан – Бектен, Бектеннен – Бұғанай бастаған бірнеше ұрпақ тарайды. Бектеннің зираты Толыбайдың арқа бетіндегі биік төбеде, ал Бұғанайдың зираты Жұлдыздың бергі жағындағы қауымда.

Кейбір деректер де қыз қазақтарға күң болып болып жүргенде бір жігітпен көңілі жарасып, жүкті болып қалады. Кейін оны білген ауыл ақсақалдары ортақ мәмілеге келіп, екеуін отастырады. Қайткенде де Ақметшенің алдынан ақ күн туып, ұрпақтары сайын далада бір-бір төбені еншілеп жатыр. Жалпы Бектен ауқатты адам болған деседі. Атанбаев Енбайдың нағашысы.

Сонымен, атадан балаға мирас болған атакәсіп одан әрі Бұғанайға, сосын Сүлейменге жалғасыпты. Шежіре бойынша Бұғанайдан – Сүлеймен, Ілияс, Тәнебай, Мырзалы, Муса, Қонысбай. Осы Сүлейменнен – Мыңбай, Енбай, Мұқан болып тарайды. (Осы жерде Ізбас, Онбай болып, бес ағайынды тарайтынын Енбайдың ұлы Құрманнан естігенбіз. Ол қате болды ма, әйтеуір шежіреде жоқ. Дегенмен естігенімізді жаза кетуді жөн көрдік) Кеңес өкіметінің жаппай отарлау саясаты күшіне әбден енген бұл кезде оның әмірі далаға жетіп, байлардың малын тәркілеу басталады. Соның ішінде Сыралы баймен қоса, Бектеннің ұрпағы Ізбасқа сол саясаттың салқыны тиіпті. Ал Онбай ауырып өмірден өтсе, 1900 жылы туған Мұқан соғыстан оралмаған, Мыңбай 1955 жылдар шамасында Индерборда қайтқан. Одан тараған ұрпақта бір бөлек әңгіме. Тағы бір айта кететіні, Қазақ КСР-інің Мәскеудегі өкілдігін басқарған айтулы азамат Өтешқали Атанбаев осы Сүлейменнің зайыбының туған інісі. Яғни, Мәскеудің төрінде отырып, Алаш үшін ат терлеткен атақты Атанбаев Енбайдың туған нағашысы. Осындай құрсақтан туған Енбайдың, оның қызы Маржанның осал болуға еш қақысы жоқ қой деп ойлайсың. Өйткені, Өтешқали да сол өңірде, яғни Тума шағылында туып-өскен азамат. Ал Тума мен Толыбайдың арасы ат желдірткен қазаққа аралас-құралас жер.

Қалмақтың қолына қалай түсті?

Сонымен, ендігі әңгіме Енбай туралы өрбімек. Ол кісі жасынан өжет, тентек болып өсіпті. Қыс түсе бір топ жігіттермен теңізге барып, балық аулап, онысын Астраханның орыстарына өткізетін тәрізді. Мұз ерісімен ауылға қайтады екен. Бірде сол Толыбай өңірінде құмаршық қағып жүрген Енбай қалмақтардың қолына түсіп қалады. Оқиға былай болған. Астрахан маңындағы қалмақтардың бір шоғыры Орал қаласына қарай ауып, олар жолшыбай даладағы ауылдарды тонап, өтіп бара жатқан шағы екен. Бір сайда тамақтанып отырған оларды көрген Енбай: «Мыналар кім екен?» деп өзі барады ғой (Сол төбе бүгінде «Қалмақ қырған» деп аталады дейді). Сөйтіп, абайсызда қолға түскен соң оншақты қалмақ оның астына шабан ат беріп, жылқы айдаттырады. Бір күні кешкісін көлдің жағасына жылқыны ортаға алып қонады. Аттарды шідерлеп, жан-жаққа қарулы қарауыл қояды. Бұл түні Енбайдың қашуына еш мүмкіндік болмай келесі күні Калмыковқа қарай бағыттайды. Жолшыбай бір үйге соқса, үйде кемпірден басқа адам жоқ, желіде бір құлын байлаулы тұрады. Олар құлынның енесін ұстап, алып кетеді. Әрі қарай жүріп, жаңағы Калмыков маңына келіп қонады. Осы жерде Енбай жаңағы көк биемен қашудың амалын ойластырады. Өйткені, желіні сыздаған бие қайта-қайта кісінеумен болады. Кеш болғанда Енбай тамақ ішкен жерден пышақты ебін тауып тығып үлгереді. Түн ортасы қарауылдардың қалғығанын аңдыған епті жігіт аса сақтықпен еңбектей қозғалып, көк биенің аяғына есілген жіптен салынған шідерді кесіп жібереді де қарғып мініп, қаша жөнеледі. Іле-шала соңынан оқтың дауысы шыққанмен ұшқыр бие ілестірмей кетсе керек. Осы орайда, жүгенсіз атқа қонған Енбайдың ептілігіне қалай таң қалмассыз. Осылайша күн шықпай көк бие құлынына жетеді. Қуаныштары қойнына сыймаған кемпір мен шал бар жылы-жұмсақтарын Енбайдың алдына тосып, қонақ етеді. Әңгімеге қаныққан соң: «Сен енді ауылға осы биені мініп кет те барғасын қоя бер», – депті. Осылайша құмаршық қағып жүріп із-түзсіз жоғалып кеткен Енбай аман-есен ауылына жетеді.

Тамақ табудағы тәсіл

Осы тұста есентемірдің Қалима (Халифа дегенді де айтады) деген қызына үйленіп, сол Толыбай өңірінде Шалабай мен Маржан дүниеге келеді. Олар сол жердегі мектепте хат танып өседі. Бұл колхоздастыру, яғни жекенің малын ортаға салып, ұжымдық шаруашылықтар құру кезеңі болатын. Степан Разин атындағы колхозда Енбай, Есмұрат, Сәкендер колхоздың 3 үйір жылқысын алып, Елтайдың қырындағы Айғыр, Саралжынды қыстап, Шеркеш, Жолқызылды жайлайды. Соғыс басталғанда Шалабай әскер қатарына алынып, жылқы бағу ісіне Маржан араласады. Сұрапыл соғыс жүрген Сталинград аймағынан қашқан қасқырлар жылқыға тыным бермей еріп жүретін көрінеді. Осы орайда, майданға деп аудандық әскери комиссариат «СА» деп (Совет армиясы) таңбалап кеткен еркек құнан, дөнендерге жаманауызды жақындатпай, үйірді қорғауда көп көмегін тигізеді екен. Өйткені, көліктің жоқтығынан үйірдің айғырларын колхоз басшылары мініп кететін кездер де болған. Әрине, күзету өз алдына ғой. Сол кездердің бірінде елде сүзек, безгек ауруы шығып, түн жылқы күзетіп жүрген Енбай ауруға шалдығады. Ауру қысқан ол бір күні боранда адасып кетіп, астындағы бие ауылға алып келеді. Тізгін ұстайтын сол қолы үсіп, 4 саусақтан айрылады.

Социалистк Еңбек Ері Маржан Енбаеваның әкесі Енбай қарт. 1960 жыл.

Бірде мамыр айының ішінде колхоз әкімшілігінен өкілдер келіп, жылқыны таңбалай бастайды. Ферма басшысы қатал адам болса керек, жылқышылардың:

«Ішер тамаққа бір жылқы қалдырсаңызшы?» деген өтінішіне құлақ аспай түгел таңбалауға бұйрық береді. Сол кезде амалы қалмаған олар:

– Әй, Енбай, сен бірдеңе жасасайшы, енді аштан өлеміз бе?, – деп қолқа салады. Жолдастарының сөзін жерге тастамаған Енбай басшының көзін ала бере жылқының арасына кіріп, бір байталдың жанына барып, алдыңғы аяғын көтере бергенде жауырын тұсынан төмен қарай қолының қырымен қағып жіберіпті. Сол кезде жіліншігінің ара-жігі ажырап кетсе керек, байтал аяғын баса алмай қалады. Соны кейін сезген өкіл:

– Әй, Енбай, Енбай! Мынау сенің ісің ғой. Жарайды ендеше, сойып алыңдар. Бірақ, басқармаға себепті өзің тауып айтасың, – деп байталды тастап кетіпті. Мұны Маржан апай көріп тұрыпты.

Перінің айғыры шапқан

Бір күні үйірдегі қара көк бие ауырады. Қанша жыл Қамбар ата тұқымының соңынан ілесіп келе жатса да жылқышылар мұндайды алғаш кездестірсе керек. Ақыры басқармаға, одан облысқа хабар жеткенмен дәрігерлер ауруын таба алмайды. Осыдан кейін Енбай өңірге бақсылығымен аты шыққан Жақсылық деген молдаға барып, дұға алады. Бақсы:

– Биенің оң құлағын тіліп қан шығарыңдар. Биеге таң алдында перінің айғыры шапқан. Бұл тегін мал емес. Емнен кейін бие оқыранып тұруға ұмтылыс жасаса, сол кезде үйірдегі айғыр жетіп, биені алса, онда перінің айғыры жеңіліп, бие жазылады. Ал алмаса бие өледі, – депті. Айтқандай ем қолданғаннан кейін іңір қараңғысында нағыз перінің жүретін уақыты бие екі аяғымен жер тіреп, тұруға ұмтылыс жасап осқырынады. Осы сәтте оның дауысын естіген айғыр үйірін айдап жетеді. Келген соң жер тепкілеп, биені айнала иіскелеп дем береді. Жарықтық жануарда тіл жоқ демесеңіз киелі мал ғой, иесі келген соң бар күшін жиып, төрт аяғымен тәлтіректеп басып, үйірдің соңына ілесе бастайды. Осылайша молданың айтқаны келіп, жабы айғырының пысы перінің айғырын басып жеңеді.

Жирен қасқаның қарғуы

Енді жаңағы Жақсылық молданың бұл тегін мал емес деуінің сырын ашайық. Сол қара көк бие келер жылы егіз құлын табады. Малдың ішінде жылқының егіз табуы кездесе қоймайтын нәрсе. Біреуі – ұрғашы, біреуі – еркек. Қазақта егіз тапқан ірі қара баласын үйден тыс адамдарға атап жіберетін ырым бар. Әйтпесе, жаман болады деп жорамалдайды. Осы әдетпен құлынның ұрғашысын Ғалымға атап жібереді (Ол бие одан кейін де егіз тауыпты). Әдеттегі науқан бойынша мал таңбалаушылар келіп, жирен қасқаға да «СА» деген қос әріп санына түседі. Құнандардың ұзындығы, биіктігі өлшеніп, бәрі қағазға түсіріліп кестіріледі. Осылайша, күзді күні 4 үйірден 40 шақты саяқты Мыңбай, Маржан, жалпы төрт адам болып қалаға айдайды. Сол кездегі Гурьевке апарып, басқа колхоздардан да бар көптеген жылқыны пойызға тиеп жатқанда кенет бір жылқы қайта-қайта қарғып, ақыры темір торды бұзып, ен далаға шаба жөнеледі. Оны қанша аттылы қоршап тұрса да қайыруға біреуінің шамасы жетпейді. Сонымен, тиелген жылқы Волгоград, Ленинградқа қарай жөнелтілетін болып, жылқымен бірге көзделген жерге тапсыру үшін Мыңбай қарт бірге жөнеледі. Қалғандары 4-5 күн жүріп Қаройға келсе, әлгі жирен қасқа Шағыршегірдегі үйірінде жүрген көрінеді. Малекеш малда туған жерін қимай, соңғы демін ішіне тартып қарғыған ғой. Сол шабыспен Жайық өзенін жүзіп өтіп, 300 шақырымға жуық жерді артқа тастап келуді қарасаңшы!

Енбай төбесі

Енбай туралы айта берсе біраз дүние әлі де табылары анық-ау деп ойлаймын. Ешкімге есесін жібермеген Енбайдың өжет, намысқойлығын айтқанбыз. Байқаған адамға даланың өз қырандары бар. Біз оларды қарақұс деп айта саламыз ғой. Нағыз қырандар даланың биік төбелерін мекендеп, екеуден жұмыртқалайды дейді. Ендеше, қырдың текті адамдарында да сондай ұқсастық болса керек. Сол жері тастай, жусан мен қырықбуын қаптаған жазық далада Досай деген биік төбеде оның мәйіті бар. Ол заманында жылқылы бай болса керек. Малының көптігі соншалық сай-саймен санайды екен. Тіпті шұбырғанда жылқысы Елтайдың Жырақұдық жерінен бері асып, суатқа құлайды. Сол шұбырынды із кейін жыраға айналып, «Жырақұдық» деген атау солай пайда болған деседі. Бір күні жылқышылар жайлау төрінде әңгіме айтып тұрып, анау Досайдың басына шықсаң айналаның бәрі көрінеді деген ғой. Сонда Енбай қарт:

– Мен мына қара төбенің басында жатсам Досай жатқан төбенің аузын ұрып жіберемін, – депті. «Айтылған сөз, атылған оқ» деген 1962 жылы дала тектісі өмірден өткенде ауыл қарттары оның қалауы бойынша Балбайқызылдың (Балбай Сапаров Төлегеннің атасы) батыс бетіндегі биік қара төбеге жерлепті. Ал, жолдасы Қалима 5-6 шақырым жердегі Айғыр деген жерде жатыр. Сонда әйелінің қасына бармай өрлігін сақтап, аласармауы бұл да бір сол кездің бәсекесі шығар.

Енбай өмірден өткен соң жылқыны қызы Маржан мен атқа қонымды нағыз шабандоз Құрман бағады. Айталық, 1945 жылы Жеңіс тойына орай Елтайдың қырындағы Тапай деген жерде ат бәйгесі өтеді. Сол жарысқа Құрман Сәкеннің табынынан шыққан құла ала аяқ құнанға шауып, бас бәйгені алады. Одан кейін де осы атпен облыста 3 рет, аудандағы бәйгелер де сан мәрте топтың алдынан келіпті. Ал атты Аққаладағы атбегі Қамаш қарт арнайы жарататын көрінеді. Кейін ол әскерден келген соң қой бағуға ойысады. Құрман – ұрпағы жайылған үлкен әулет. Ал Маржан апайдың баласы Руслан жасынан шабандоз, құрық тастаудың шебері деседі. Қызы Дариға Атырауда, Гүлзадасы Махамбет ауданында тұрып жатыр. Бүгінде бұл ұрпақ малбегіліктен мүлдем ажырап, заман талабына сай жаңаша тұрмыстың қамын жасауда.

Қалай дегенде де Маржанның арғы тегі Бектен, Бұғанай, Енбай бәрі-бәрі даланың бір-бір төбесін иеленіп жатыр. Ал көзінің тірісінде-ақ «Маржан қыз» ұғымын қалыптастырып кеткен Маржан апамыздың да есімі бүкіл қазаққа, күллі Кеңес Одағына тарады. Ол ана төбелерден де биіктеп кетті-ау деймін.

Пай-пай, дала қырандары-ай!

Жанай АМАНТУРЛИН,

Қазақстан журналистер одағының мүшесі