…Көліктен түсіп қозғала бергенім сол еді, артқы жағымнан сырт еткен дыбыс естілді. Бұрылып қарасам түрі жадау, 8-9 жас шамасындағы бидай өңді балақай тұр. Үстіндегі күреңдеу түсті күртешесі тозыңқырап, жағасы мен білек тұсының жібі сөгіліп, кеуде тұсы әбден кірлеген. «Апа, қызанақ тұздығын алыңызшы! Өте дәмді» деді ол. Ойын баласының ойын сонда ғана ұққандай болдым. Бірақ, неге бала?..
Арманның «арманы»…
Бала неге базарда жүр? Ата-анасының оны беталды жібергені қалай? Мені сол сәтте сан түрлі ой шырмауына алды. Бұдан бұрын көшелерден ұсақ-түйек сататын үлкен жастағы адамдарды ғана көретінмін. 90-шы жылдары біз бала болғанымызбен сауда-саттықпен айналысқ а н а д а м д а р д ы ң к ө п болғаны есімде. Үй-үйдің бұрыштарында шемішкі мен сникерс сатып апалар отыратын. Бертін келе халықтың тұрмысы түзелді ме, жайма базарлар жойылды.
Ал, ж и ы р м а с ы н ш ы ж ы л д а н асқан тұстағы алақан жайып, ашқұрсақ жүрген бала бейнесін қоғамдағы теңсіздік, кедейшіліктің келбеті ме деп қалдым. Расында, бүгінде «не ішем, не кием демейтіндермен» қ а т а р , т о й ы н ы п т а м а қ ішпейтін, тапқан тиынына талғажаулық ас алатын отбасылар бар. Қай кезде де мұндай теңсіздік болған әрине. Дегенмен, елдің экономикалық өсімі тек өнеркәсіптердің салынуымен емес, халықтың тұрмысының түзелуімен де өлшенетінін естен шығармау керек.
- – Атым – Арман. Ата-анам туралы айтпаймын. Ақша керек болған соң о сылай үйдегі бар нәрселерді сата бастадық. Апа, алыңызшы, бүгінге үшінші бөтелкемді сатып жатырмын, – деген әлгі бала әккі саудагердей іші-бауырыңа кіріп барады.
Бейне, бесіктен белі шықпай жатып, нарықтың маркетингін меңгеріп алғандай. Тауарды с ат у ү р д і с і д е ө з г е р е к . А л д ы м е н т и ы н т а с т а п , адамның назарын аудартып алады. Үлкендер айтпақшы, нағыз «ақыр заманның баласы». Нарықтық экономикаға Арман секілді балалар ауадай керек-ау. Тек, талмай ізденсе, мақсатына жетері де анық. Жалпы, тәуелсіздік алған ж ы л д а р ы э ко н о м и к а м ы з өтпелі кезеңнен өткені белгілі. Экономиканы арттыру отыз жылда оңай болмады. Жаңа жаһандық дағдарыстар пайда болып, қиындықтармен бетпе-бет келген күндер де өтті. Осыған қарамаст ан дағдарысқа қарсы уақытылы қ а б ы л д а н ғ а н ш а р а л а р нәтижесінде, экономикалық көрсеткіш жылдан жылға өсіп отырды.
Әділетті мемлекет дегеніміз не?
Президент ҚасымЖомарт Тоқаев жыл ба – сында жариялаған өзінің «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласында осы мәселені әріден қозғаған еді.
- – Біз әділетті қоғам мен тиімді мемлекет құруды көздеп отырмыз. Кез-келген і с т е ә д і л д і к қ а ғ и д а т ы н басшылыққа алсақ, бұған анық қол жеткіземіз. Мысалы, тұрғындардың тұрмысын жақсарта түспесек, еліміздің жетістіктері мен халықаралық табыстарын мақтан ету артық. Азаматтарымыз экономикалық өсімнің игілігін сезіне алмаса, одан еш қайыр жоқ. Мен әрбір шешімді қабылдар сәтте осы ұстанымды басшылыққа аламын. Біз халықтың әлеуметтік ж а ғ д а й ы н ж а қ с а р т у м е н қатар, барлық азаматтардың мүддесін бірдей қорғаймыз. Менің ұғымымдағы әділетті мемлекет дегеніміз – осы, – деді мемлекет басшысы.
Иә, Президент бұл сөзі арқылы ең алдымен елдің тұрмысын түзеп, әлеуетін к ө т е руд і , э ко н ом и ка н ы ң игілігін алдымен ел көруі керектігін айтты. Мақала ел арасында әлі күнге дейін қызу талқыға түсуде. Себебі, мемлекет басшысы көпшіліктің көкейінде жүрген көптеген мәселені көтерген еді. Бәрі де адам игілігі үшін Біз бұл орайда қаржыгер сарапшы Расул Рысмамбетовты сөзге тартқан болатынбыз.
- – Айналамызға көз салсақ, алдымен өткен 30 жылда бой көтерген көркем қалалар мен қымбат көліктерді көреміз. Ең бастысы, тұрғындар санының көбеюіне қарап, Қазақстан халқы экономикалық өсімнің игілігін көріп жатыр деп айта аламыз. Яғни, халық экономиканың негізгі күші мұнай-газ секторының пайдасын көруде. Осы жылдарда үйлер, ықшам аудандар, бұрынсоңды болмаған қа ла лар тұрғызылды. Әрине, мемлекет қаражатының көбірек өсуін және оның тиімді инвестициялануын қалаймыз. Бұл тұрғыда Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы ( Т М Д ) е л д е р і а р а с ы н д а көшбасшы. 1991 жылдан бері елімізде үлкен жұмыстар атқарылып, дамудың даңғыл жолдарын өткердік. Өткенге зер салар болсақ, еліміз мұнайдан, м е т а л л у р г и я д а н , д ә н д і дақылдардан біраз пайда көрді. Банк саласы да қарқынды даму үстінде . Әрине, ауқымды жобаларды жүзеге асыруда кемшіліктер де болмады демейміз. Себебі, біздің мемлекет енді-енді аяққа тұрып келе жатқан дамушы ел саналады. Мәселен, жемқорлықтың белең алуы көп кедергі болды. Бастысы, әрдайым кемшіліктерден сабақ алып, оны жоюдың нақты жолдары қарастырылып отыр, – деді сарапшы.
Кедейлер көбейді
Жасыратыны жоқ, кор о н а в и р у с п а н д е м и я с ы экономикаға кесірін тигізбей қ о й ма д ы . Е л д е т ұ рм ы с ы төмен отбасылар көбейді. Оған бағаның қымбаттауы, жалақы мен табыстың сол қымбатшылыққа ілесе алмауы себеп болғаны анық. Карантин кезінде бизне с тұралап, кейбірінің құрдымға к е т к е н і н д е к ө з к ө р д і . Жұмыссыз қалған адамдар кедейлер саны бірден бір жарым миллионға артқан. Банк сарапшылары пандемия кезінде Қазақстандағы кедейлердің саны 14 пайызға көбейді деп есептейді. Ал, індет басталмай тұрып тұрмысы төмен адамдар бір миллионға жуық болған. Б ұ л о р а й д а қ а р ж ы ге р Арман Байғанов өз сөзінде өзге мемлекеттермен салыстырмалы түрде елімізде ең төменгі жалақы мөлшері төмен екендігін айтып қалды.
- – П а н д е м и я к е з і н д е жұртшылықтың қаржылық жағдайы төмендеп кеткені рас. Ал, қатаңдатылған карантин кезінде жұмыссыз қалған азаматтарға қолдау көрсетілгенімен, олардың отбасындағы балалар саны е с ке р і л м ед і . Т ұ рм ы с т ы қ жағдайдың төмендеуіне оның да әсері бар. Сондықтан, х а л ы қ т ы ң қ а р ж ы л ы қ жағдайын көтеру үшін орташа жалақы көлемінде болсын, арнайы жеткілікті сома қ а р а с т ы р ы л ы п , а р н аул ы төлем мәселесін қайта қарау керек деп ойлаймын, -деді ол.
Карантин кесірінен жұмыс орны жабылып, жарты жылға ж у ы қ ж ұ м ы с с ы з қ а л ғ а н жанның бірі атыраулық – Елнар Есенжанов. Аяқасты т ұ р а қ т ы т а б ы с ы н а н айырылған ол, несиесін төлей алмай, астындағы автокөлігін сатқан.
- – Темір тасымалдау компаниясында жұмыс жасайтынмын. Мекеме шығынға ұшырап, жалақы бере алмай жұмыссыз қалдым. Отбасым, екі балам бар. Жолдасым – д е к р е т т і к д е м а л ы с т а . Екеуміздің бірдей табыссыз отырғанымыз оңай болмады. Не көрсек те елмен бірге көрдік. Жұмыс іздеп, түйіндемені бірнеше жерге тапсырдым. Бірақ, ешкім қ а б ы л д а м а д ы . С о ң ы н д а көлігімді сатып, несиемді ж а п т ы м . А л , ж о л д а с ы м кішкентайымыз жасқа толысымен жұмысына шықты. Айналамдағы адамдар – ды көріп отырып, өзімді с а б ы р ғ а ш а қ ы рд ы м . Б і р байқағаным, пандемия кезінде тұрғындарды банк алдындағы берешектері қинады. Мәселен, тойларда асаба болып жүрген танысым, ипотекаға алған үйі мен көлігін сатып, атаанасының қолына көшіп барды,-дейді кейіпкер.
«Шартсыз табыс төлемі»
Иә, карантин салдарынан көп отбасында қаржылық қиындықтар туындағаны рас. Оған көшелер мен супермаркеттер алдында алақан жайып, қайыр сұраушылардың көбейіп кеткені дәлел болса керек. Ендеше, кедейлерге қолдау көрсету үшін не істеу керек? Бізді мазалайтын сұрақ та осы. Соңғы кезде «шартсыз табыс төлемі» жөнінде көп айтылып жүр. Мұндай әлеуметтік эксперимент бұған дейін Финляндияда жасалған. Бірақ, сарапшылар оның экономикаға әкелген әсері туралы екіұдай пікірде. Мәселен, Хельсинки университетінің профессоры Елена Бломберг-Кроллдың айтуынша, негізгі кіріс өмірде белсенді азаматтарға қолдау көрсетті. Ал, қиын жағдайда отырған отбасылардың ахуалын жақсарта алмады. Финляндия мұндай тәжірибелерін 1960 жылдардан бері жасап келеді. Өкінішке қарай, осы уақыттан бері оның қоғам мен халыққа әсері байқалмаған. Сондықтан, «шартсыз табыс төлемін» шикі бастама деуден өзге амал қалмай тұр.
«Әр істің бір қайыры бар»
Халқымыз «Әр істің бір қайыры бар» демекші, пандемия кезінде жолы болып, ісі өрге домалағандар да жоқ емес. Солардың бірі «Ермек» құрылыс дүкенінің иесі Жаңылсын Қадырғалиева. Пандемиядан төрт ай бұрын дүкенін ашқан ол, бастапқыда қазіргідей сауда болмағанын айтады.
- – Б ы л т ы р е л д е г і қатаңдатылған карантин кезінде көптеген сауда орындары жұмысын тоқтатып, тоқырауға ұшырады. «Әлі аяққа тұра қоймаған шағын бизнесімнің шырқы бұзыла ма?!» деп іштей уайымда болдым. Оның үстіне мемлекеттен алған несие бар. Сондықт ан, қалыпт асқан жағдайды уақытша қиындық деп қарап, одан шығатын жол іздедім. Отбасылық кәсіп болған соң дүкенде үш адам болып тұрып, онлайн жұмыс жасадық.
- «Санитарлық талап сақтап, санаулы тұтынушыдан артық кіруге болмайды» деп, арнайы талап қойылып, сауда жүргізуге м ү м к і н д і к бе р і л ге н і м е н , дүкеннің е сігін ешкімге ашқанымыз жоқ. Тапсырыс қабылдау, оны шығару және ж е т к і з у қ ы з м е т т е р і м е н а й н а л ы с т ы қ . Же ке л е г е н адамдардан өзге, компаниялардан тапсырыс түсе бастады. Нәтижесінде, несиемді жауып, құрылыс заттарын тасымалдауға қажетті арнайы көлік сатып алуға қаражат жиналды. Әрине, өзгелер секілді бұрынғы өмірге қайта оралуды армандап, елдің амандығын тілеп жүрдік, – деген ол адамның бойында ынта-жігер болса, кез-келген қиындықты еңсере алатынын айтады.
P.S.
- Қызанақ тұздығын сатқан балақайдан арманын сұраған едім. «Көп ақшам болса, толтырып тамақ алсам…» деп жауап қайырды. Иә, дәл қазіргі сәтте Арман одан өзгені армандай да алмас еді-ау. Әдебиеттегі «Бай мен жарлы баласы» әңгімесіндегі Асан мен Үсен қай кезде де болған. Экономиканың игілігі Үсендерге бұйырса, бәлкім санадағы бұл стереотип те жойылар. Мүмкін сонда, арамызда «армандай ала алмайтын» адамдар болмас па еді?! Кейде тұрғындардың күнкөріс деңгейі құжаттағы қатып қалған сандармен ғана шектелетіндей көрінеді. Ал, шындығында шынайы өмірдегі кейбір адамдардың жағдайы анағұрлым төмен. Олай болмаса, балалар неге базар жағалап жүреді? Бізді ойландыратын да осы…
Мәлике ҚУАНЫШЕВА
- Самсу, РАХАРДЖА, Дүние жүзілік банктің Қазақстандағы аға экономисі:
– COVID-19 ДАҒДАРЫСЫ ҚАЗАҚСТАНДА КЕДЕЙЛЕРДІҢ САНЫН АРТТЫРДЫ ДЕП БОЛЖАМ ЖАСАДЫҚ. САРАПТАМАҒА СҮЙЕНСЕК, АЛТЫ ПАЙЫЗҒА, ОДАН ҚИЫН ЖАҒДАЙДА ОН ТӨРТ ПАЙЫЗҒА ӨСЕДІ. АЛТЫ ПАЙЫЗ ДЕГЕНІМІЗ БІР ЖАРЫМ МИЛЛИОН АДАМ. КЕДЕЙЛІККЕ ӘКЕП СОҒАТЫН ФАКТОРЛАР: ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ПЕН ҚЫМБАТШЫЛЫҚ.
